جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معتزله و نومعتزله، دو جریان فکری عقل‌گرا هستند که به تفسیر ادبی قرآن عنایت ویژه داشتند. رویکرد ادبی معتزله در تفسیر قرآن، از تفکر کلامی آن­ها برخاسته بود و آموزه‌هایی همانند اعتقاد به خلق قرآن، وجود مجاز و راه داشتن تأویل در قرآن و باور بر اعجاز آن، نقشی مبنایی در شکل‌گیری نگرش ادبی معتزله به تفسیر قرآن داشت؛ درحالی‌که این مؤلفه‌ها، در رویکرد ادبی نومعتزله، مسائلی روبنایی بودند و رهیافت ادبی نومعتزله بیش از آن­که مبتنی بر مباحث کلامی و اعتقادی باشد، از روش‌های غربی در نقد متن پیروی می‌کرد. نومعتزله به ‌دلیل استفاده از منابع و مبانی فکری فرقه­های مختلف کلامی و توجه به اندیشه‌ها بر اساس کارایی آن­ها در پاسخ­گویی به چالش‌ها، نتوانستند همانند معتزله منظومۀ فکری استواری ایجاد کنند تا بر اساس آن دیدگاه‌هایشان در امور مختلف و از جمله رویکرد ادبی به قرآن را به‌صورت مبنایی سامان دهند.

دین مبین اسلام همواره بر توجه به واقع‌بینی تأکید کرده که یکی از ارکان اساسی این دین را تشکیل می‌دهد. بر این اساس، دین اسلام به انسان می‌آموزد که واقعیت‌ها را در نظر داشته باشد و حرکت و تلاش خود را بر پایۀ آن تنظیم و برنامه‌ریزی کند؛ زیرا بدون شناخت واقعیت‌ها نمی‌توان به اهداف آرمانی (که سعادت انسان در پرتو آن رقم می‌خورد) دست یافت. از این‌ رو، ضروری است که با شناسایی ماهیت واقع‌بینی و آثار آن، گامی در جهت اطاعت از اوامر الهی و به‌دنبال آن تقویت این عنصر مهم در انسان و ایجاد انگیزه برای رشد و تعالی هر چه بیش­تر آن، به جلو برداشته شود تا در نهایت، انسان به کامیابی و سعادت حقیقی خویش نایل شود. این پژوهش به روش کتابخانه‌ای، پس از تبیین ماهیت واقع‌بینی، به بیان آثار آن و روابط بین این آثار و تقدم و تأخر آن­ها پرداخته است.

کارکرد تذکری (تذکر به معرفت فطری)، یکی از مهم‌ترین کارکردهای وحی است. انبیا و اولیای الهی برای عملی ساختن این کارکرد، از راه­های مختلفی مانند راه تبیینی (تبیین عهد و میثاق فطری، مفاد و خصوصیت آن)، راه تعلیمی (آموزش دین، عبادت و دعا)، راه انگیزشی (ایجاد حالت­های تکوینی موجب التجا و اضطرار) و راه بازدارندگی (از بین بردن موانع فطرت)، به این کارکرد وحی جامه عمل می‌پوشانند.

اخلاق بسترساز روابط اجتماعی است، به ‌نحوی که در نبود آن جامعه دچار گسست و شکست روحی و روانی می‌شود. بین فقه و اخلاق نمی‌توان جدایی قائل شد. حکم شرعی، تشریعی است از جانب خداوند برای تنظیم زندگی انسان اعم از این که به افعال، ذات، اشیا و سایر امور زندگی انسان تعلق بگیرد. موضوعات اخلاقی نیز متعلق حکم شرعی قرار می­گیرد و دارای بار فقهی است. خداوند به ویژگی خوش‌اخلاقی در آیات قرآن کریم به شیوه‌های مختلف تأکید کرده و آن را با خطاب دستوری، هم­ردیف مسائل مهمی هم­چون عدم­پرستش غیرخدا، نیکی به پدر و مادر، اقامۀ نماز و دادن زکات قرار داده است. نکتۀ دارای اهمیت در موضوعات اخلاقی، منقح کردن آن است؛ به این معنا که مشخص شود از کدام قسم از اقسام چهارگانۀ واجب، مستحب، حرام یا مکروه محسوب می‌شود. در این جستار، برآنیم تا حکم فقهی وجوب خوش‌خلقی با دیگران را با استفاده از ملاکات احکامی هم­چون: تنقیح مناط، الغای خصوصیت و قیاس و هم­چنین بر اساس روایات و تفاسیر فریقین استخراج کنیم.

بینامتنیت بر این اندیشهاستوار است که هیچ متن مستقلی وجود ندارد، بلکه متون از یک­دیگر وام می‌گیرند و میان آن­ها رابطۀ نزدیک و دوسویه‌ای وجود دارد. بر اساس این نظریه، هر متنی زاییدۀ متون گذشته یا معاصر است؛ به‌گونه ای که متن تازه (حاضر)، خلاصه‌ای از متن یا متون متعددی (غایب) به­شمار می­آید. هدف از این مقاله، «جستار بینامتنی عهدین در دعای سِمات» است که با روش توصیفی - تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه‌ای مطرح می‌کند که رابطۀ بینامتنی میان عهدین (کتاب مُقَدَّس) و دعای سِمات وجود دارد. رابطۀ موجود از نوع بیان مضامین و مفاهیم مشترک است؛ لذا عباراتی مشابه عبارات کتاب مُقَدَّس در دعای سِمات وجود دارد. بیش­ترین تکرار بینامتنی از نوع اِجْتِرار (نفی جزیی) است که عیناً متن غایب (عهدین) در متن حاضر (دعای سِمات) نمود می‌یابد. هم­چنین نمونه‌هایی از نوع اِمْتِصاص (نفی متوازی) نیز در آن وجود دارد.

واکاوی و نقد دیدگاه مفسران در حیطۀ عصمت قابل اثبات از آیات سه و چهار سوره نجم محور مقاله پیش روست. به اجماع مفسران، پیامبر اسلام (ص) مصداق آیه می­باشد. گروهی آیه را بیان­گر اثبات عصمت جزیی و گروهی آیه را واگویی از مقوله عصمت­شمولی ایشان در گفتار دانسته­­اند. دیدگاه عصمت جزیی شامل دو محور است: نخست حیطه قرآن و وحی و دوم تطبیق بر گفتار رسول خدا (ص) در مسأله جانشینی و امامت. برخی مفسران نیز پس از بازگویی دلایل مختلفِ اشاره­کننده به عصمت جزیی و کلی، برآیندی روشن از مفهوم آیه ابراز نکرده­اند. متن حاضر پس از واکاوی دیدگاه­ها و دلایل آن­ها و بررسی ریشه تفاوت نگاه­ها، با توجه به قراین داخلی و خارجی، نمایان خواهد ساخت که دلالت این دو آیه بر عصمت فراگیر گفتاری اثبات­پذیر و مطابق با قواعد است.

متکلمان قبل از خواجه که کلام به معنای اخص، فلسفی نشده بود، راه­حل مسأله شر را از آیات و روایات اهل بیت(ع) به دست آورده‌اند. به همین دلیل، راه‌حل‌های آنان با نظریات فلسفی در باب شَرور متفاوت است. متکلمان امامیه، شر را صادر از خدا می‌دانستند و در عین حال، آن را با صفت خیرخواهی مطلق خداوند -مأخوذ از الهیات مسیحیت- متضاد نمی‌شمردند. در کلام امامیه، خداوند حکیم است و وجود شرور، به دلیل حکمت الهی است و گزاف و بیهوده نیست؛ لذا شرور و بلایای عالم مادی، حسن و نیکو هستند؛ زیرا خداوند، شر را با دو اصل «اِنْتِصاف» و «عِوَض» جبران می‌کند.

بعد از نزول قرآن کریم، کتاب هدایت همگان، از طرف خدا بر پیامبر اکرم(ص) عده­ای آن‌ را پذیرفتند و عده‌ای دیگر به انکار آن پرداختند. حال، باید دید چه زمینه‌ها و مصادری وجود داشت که مشرکان و مخالفان، آیات قرآن را انکار کنند. در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از آیات قرآن، در پی یافتن پاسخ برای آن هستیم. تحقیق و مطالعه آیات، قرآن نشان می‌دهد برخی از مصادر انکار قرآن عبارتند از: کفر مشرکان، لجاجت و عناد و تکبر فراوان، تعلقات دنیوی و پافشاری بر عقاید مادی، انکار قیامت و اشتباه در ارزش.

ابواسحاق ثعلبی نیشابوری، مفسر برجستۀ ایرانی در سدۀ چهارم و پنجم هجری به‌شمار می‌رود. وی در دانش‌های گوناگون اسلامی هم­چون: ادبیات عرب (صرف، نحو، لغت و علوم بلاغی)، حدیث، تفسیر و علوم قرآنی تبحر داشته است؛ به گونه‌ای که دانش‌پژوهان بسیاری، راه‌های دور و دراز را پیموده و خود را به مجالس درسی او می‌رساندند. تفسیر ثعلبی، اثری جامع و ارزنده در تفسیر قرآن به‌شمار می‌رود که دربردارندۀ سخنان و دیدگاه‌های عالمان رشته‌های گوناگون علمی است. از آن‌جا که بخش عمدۀ تفسیر ثعلبی را روایات صحابه و تابعین و حتی اهل­بیت­(علیهم­السلام) تشکیل می‌دهد، تفسیر وی را در شمار تفاسیر روایی می‌توان برشمرد. روحیۀ حق‌محوری و منصفانۀ ثعلبی، سبب شده که وی روایات تفسیری اهل­بیت­(علیهم­السلام) را در تفسیرش نقل کند. همین مسأله، موجب شده تا برخی ناقدانِ متعصب، پیکان انتقادات و سرزنش‌ها را به سوی وی‌ نشانه روند. شخصیت و جایگاه برجستۀ علمی ثعلبی، عالمان و مفسران سده‌های بعدی را بر آن داشته تا به گونه‌ای فراگیر، در آثار و نگاشته‌های خویش از تفسیر وی بهره گیرند.

ذیل آیۀ هفتم سورۀ حجرات، روایتی به دو طریق وجود دارد که یکی را کُلَیْنی در کتاب الْکافی آورده و دیگری در تفسیر منسوب به عَلی‌بْن اِبْراهیم قُمی ذکر شده است. در این تفسیر، مقصود از کلمۀ «ایمان» در آیۀ مزبور، حضرت عَلی (ع) و مقصود از «کفر»، «فسوق» و «عصیان»، خلفا دانسته شده است. چون در برخورد با این‌گونه روایات که ناظر به معانی بطنی و تأویلی آیات قرآن هستند، باید با احتیاط بیش­تری برخورد کرد تا مبادا روایت نادرستی به معصومان (ع) نسبت داده شود یا روایتی که به‌طور یقینی از معصوم (ع) صادر شده است، از روی بی‌دقتی و عدم تحقیق و تفحص لازم طرد شود، در این مقاله در صددیم نشان دهیم که علاوه بر نقد متنی، شاید نقد سندی این‌گونه روایات نیز در تشخیص روایات صحیح از غیر آن کارساز باشد. از این ‌رو، پژوهش حاضر، پس از مشخص کردن استنادات روایت، به کاوش در رجال سندها پرداخته و نشان داده که سند این روایت به‌دلیل وجود برخی غالیان مشهور در آن ضعیف است. سپس محتوا و دلالت روایت، با بهره‌گیری از معیارهای نقد محتوایی، بررسی و مشخص شده که از حیث محتوا نیز این روایت در چالش جدی با برخی از دیگر روایات و سیرۀ عملی اهل­بیت (ع) است.