جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقصود از «سیره‌ی متشرّعه»، سلوک عمومی متدیّنان عصر تشریع است که حیثیّت تدیّن آنان، تنها علّت حدوث چنین سیره‌ای است. میراث کهن فقهی، حاکی از موقعیّت قوی این نهاد در مجال استنباط است. نوشتار حاضر، ضمن تحلیل اساسی‌ترین مبانی اصولی در حجیّت‌بخشی به «سیره‌ی متشرّعه»، کاربرد فقهی آن را در عمده‌ترین مصادیق، به چالش کشانده است. در نهایت، می‌توان بیان داشت که محدودیّت‌های نهاده شده در طریق اعتباربخشی به این نهاد، عرصه را بر استدلال به آن بسی تنگ ساخته و به همین جهت، وقوع استناد تامّ فقهی به آن بسیار نادر است.

داستان آدم(ع) در قرآن هماره مورد تردیدها و ابهاماتی درباره‌ی اصل وجود تاریخی آدم(ع)، احکام خاص شریعت آدم(ع) و پیامبری وی بوده است. باز پژوهی تفاسیر قرآن نشان داد که در مجموع، سه دسته شبهه درباره‌ی شخصیت، شریعت و عصمت آدم(ع) وجود دارد. این شبهات در عصر حضور اهل بیت(ع) مطرح بودند و قرینه‌ای بر کهن بودن این شبهات است. مستندات روایی این شبهات، از اعتبار لازم برخوردار نیستند و محتوای آن‌ها متأثر از انگاره‌ی عصمت زدایی از انبیاء است و رویکرد اخباری نیز در ترویج آن‌ها نقش آفرین بوده است؛ در این مقاله هر یک از شبهات مبتنی بر مبانی امامیه در تفسیر قرآن درباره‌ی‌ داستان آدم(ع) ارزیابی و پاسخ داده شده است.

مسأله‌ی مشیت الهی و رابطه‌ی آن با اختیار انسان از جمله مسائلی است که قدمتی به درازای تاریخ پیدایش بشریت دارد و از دیرباز به عنوان مسأله‌ی اساسی انسان‌ها مطرح بوده و مطالب بسیاری درباره‌ی آن در آثار حدیثی، کلامی، فلسفی و تفسیری اندیشمندان اسلامی گفته و نوشته شده است. آیات قرآن کریم درباره‌ی مشیت و اراده‌ی خداوند و اختیار انسان و میزان دخالت مستقیم یا غیرمستقیم خداوند در نظام هستی و آفرینش دو گونه است: یک قسم از آیات، به‌نحو آشکار همه‌ی امور و پدیده‌های گوناگون عالم هستی را بی‌واسطه به خداوند اسناد داده و به‌گونه‌ای است که تنها عامل مؤثر در پیدایش موجودات و تدبیر امور انسان‌ها و دیگر آفریده‌ها را خداوند دانسته است. بخش دوم بر اختیار و نقش بی‌بدیل انسان در نظام آفرینش و به‌ویژه سرنوشت خویش تأکید دارد و أفعال فاعل‌هاى طبیعى از جمله انسان را به خود آنان نسبت داده، انسان را مسئول عملکرد خویش مى‏داند؛ درنتیجه، براى او تعیین تکلیف نموده، به وعده و وعید او مى‏پردازد؛ در نوشتار حاضر، به تبیین آیات و طرح و مقایسه‌ی دیدگاه‌ها و آرای مختلف اهل حدیث، متکلمان، حکما و به‌ویژه دیدگاه علامه طباطبایی در جمع میان این دو دسته آیات پرداخته شده است.

از جمله‌ حوزه‌های تخصصی حدیثی در مطالعات اخیر خاورشناسان، برکاوی علل و عوامل پدیداری و ظهور حدیث شیعه و چرایی اقبال و توجه شیعیان و عالمان آنان به یادگیری، ثبت و ضبط روایات و شکل‌گیری «حافظه‌ی فرهنگی شیعی» در سالیان پسین و در نتیجه ظهور «جوامع متأخر روایی» بوده است. این که آنان در مطالعه و تحلیل این حافظه‌ی فرهنگی چه نکات و مسائلی را مورد نظر قرار داده و چه اهدافی بر آن متصورند، نخستین پرسش این نوشتار است و استدلال خواهد شد که این توجه مصون از آسیب‌ها و نتایج نادرست نبوده، در برخی موارد اصل و اعتبار حدیث را در میان شیعیان به چالش کشیده است. هم‌چنین، از میان مهم‌ترین حافظه‌های فرهنگی حدیثی شیعه، بیش‌ترین سهم مطالعات خاورشناسی به بِحارالْأنْوار معطوف شده است؛ این که چرا تنها به این اثر توجه ویژه شده و چه نقدی بر این توجه وارد است، دیگر پرسش این مقاله خواهد بود. نوشتار پیش‌رو، تلاش دارد تا با طرح و تقریر اهمّ نظرات مطرح شده در هر دو پرسش پیش‌گفته از سوی خاورشناسان و با تأکید ویژه‌ بر مقاله‌ی «نقش حدیث به عنوان حافظه‌ی فرهنگی شیعه» از رِینِر برونِر، نقاط افتراق و اشتراک اندیشه‌ای آنان را شناسایی کرده، به ارزیابی و تحلیل نشیند.

شناخت انسان از اولین دغدغه­های متفکران بوده است. متفکران مسلمان نیز تلاش بسیار برای ارائه نظریه­ و دیدگاهی جامع درباره انسان داشته­اند. این مقاله مطالعه­ی مرتبه دوم در باب الگوهای متفکران مسلمان در شناخت انسان است که الگوی صدرایی و نوصدرایی را با یکدیگر مقایسه می­کند. غرض این مقاله داوری درباره محتوای این الگوها نیست و مبادی چرخش ساختاری نوصدرائیان را در مطالعات اسلامی معاصر بررسی می­کند. انسان­شناسی صدرایی از نوع علم‌النفس فلسفی است، هرچند در محتوا با دیدگاه­های فلسفی پیش از خود اختلافات بسیاری دارد. متفکران معاصر شیعی هرچند در هستی­شناسی و الهیات کاملاً از حکمت صدرایی متأثر هستند ولی در بحث از انسان با تحولی انقلابی در محتوا و ساختار مواجه هستیم که نشان از چرخشی انسان­شناختی دارد. در این چرخش هم موضوع و هم مبادی و مسائل گسترش می­یابد. ریشه این چرخش توجه نوصدرائیان به فلسفه علوم انسانی و مبانی انسان­شناختی علوم رفتاری و اجتماعی است. در بخش دوم آموزه­های ضروری اسلام درباره انسان به عنوان اصول انسان­شناسی اسلامی و در بخش سوم مبادی و اصول نظری انسان­شناسی معاصر بررسی می­شود.

توجه و دقت‌نظر ادیان الهی به اصلاح اخلاق و رفتار انسان، ضرورت بررسی نقش عوامل محیطی، همخوان با دستورات قرآن کریم و نَهْج‌الْبَلاغَه را مضاعف ساخته است. در این راستا کشف اصول اعتقادی و عملی این دو کتاب گرانقدر، بایدها و نبایدهایی که در قبال عوامل محیطی برای اصلاح رفتار می‌بایست شکل گیرند را ترسیم می‌نماید. در این مقاله به روش توصیفی – تحلیلی، مبانی اکولوژیست قرآن و نَهْج‌الْبَلاغَه و نقش و تأثیر و اهمیت عوامل محیطی در اصلاح اخلاق انسان رصد شده است. علم اکولوژی، به تأثیرعوامل جغرافیایی و اجتماعی در افکار و اخلاق انسان می‌‌پردازد. مطابق کاربست اکولوژیست قرآن و نَهْج‌الْبَلاغَه، تأثیرات محیط طبیعی و اجتماعی، اصول بنیادین طبیعت انسان مانند اراده را دگرگون نمی سازند، ولی آداب و رسوم و قوانینی را به وجود می‌آورند که می توانند شئون حیات مردم را تحت‌تأثیر قرار دهند. از این رو، افرادی که در یک محیط نامناسب و آلوده زندگی می‌کنند از عفو و بخشش الهی به دور هستند و تنها راه رهایی و نجات آنان، خروج و ترک آن محیط دانسته شده است.

در چند سوره از قرآن، مخالفان الهی بودن قرآن، به آوردن کلامی مانند قرآن دعوت شده‌اند. مطابق ترتیب نزول، تحدی در سوره­های إسراء، یونس، هود، طور و بقره صورت گرفته است. چهار سوره‌ی نخست در مکه، و سوره‌ی بقره در مدینه نازل شده است. بازه زمانی نزول این سور، برابر با یک سومِ میانی از طول 23 سال رسالت پیامبراکرم(ص) بوده است. بررسی تاریخی این آیات، به همراه آیات هم­خانواده - که قبل و بعد از این آیات نازل شده- الهی بودن متن قرآن را به صورت بسیار واضح به اثبات می­رساند. مهم­تر آن که، این بررسی نشان می­دهد حتی چنانچه تحدی قرآن به عصر پیامبر(ص) و به قوم او نیز منحصر باشد، عدم پاسخ‌گویی مخالفان پیامبر(ص) به این هماوردطلبی، خود بهترین شاهد بر اثبات الهی بودن قرآن است؛ حتی مخاطب امروزی قرآن نیز با نگاهی تاریخی به آنچه در موضوع تحدی اتفاق افتاده، می‌تواند به الهی بودن قرآن پی ببرد.

دانش تفسیر در بین دیگر دانش‌هاى اسلامى، جایگاه ویژه‌ای دارد و از همان آغاز، مسلمانان به‌گونه جدى بدان پرداخته‌اند؛ زیرا تفسیر، فهم و کشف بهترین سخن‌ها؛ یعنى سخن خداوند متعال است. از تفاسیر جدیدی که بر کتاب مسلمانان منتشر شده، می­توان به التَفسیر المُنیر فِى العَقیدَة وَالشَریعَة وَالمَنْهَجتألیف مفسر و قرآن­پژوه معــاصر، دکتر وَهَبَة زُحَیـلى اشاره کرد. این پژوهش، به بررسی و ارزیابی این تفسیر به شیوه نقد و تحلیل و روش کتابخانه‌ای می‌پردازد که موجب بیان تمایزات این تفسیر با سایر تفاسیر شده است. از جمله امتیازات آن می‌توان به بررسی مسائل معاصر اجتماعی، سیاسی و فقهی و آسانی روش نگارش اشاره نمود؛ هم‌چنین قِلَتِ مآخِذِ تفسیری قدیم و جدید، و کم بودن اِرجاعِ نقل‌قول‌های علمی، از معایب این تفسیر به شمار می‌رود.