جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقالۀ پيش‌رو مي‌کوشد دو نوع رويکرد پويشي را که در شيوه نظريه‌پردازي افلاطون به‌چشم مي‌خورد، از نظر بگذراند. نوع اول اين پويش، به‌عنوان برداشتي از مباحثه سقراط و پارمنيدس، کوششي است در اين جهت که شيوه پياده شدن ديالکتيک سقراط را که در آثار افلاطون ديده مي‌شود، در تعريف ايده‌ها و چگونگي ارتباط آن‌ها با اشياي محسوس نشان دهد. در هر مرحله پس از تولد تز، توانايي‌ها و بعد نقاط ضعف آن تز بررسي شده و براساس اين بررسي سنتز مربوطه شکل گرفته و بحث با همين ترتيب پيش مي‌رود. قدرت تفکر، استدلال، خلاقيت و نقض‌يابي به‌کار گرفته شده در اين مباحثه که باعث آغاز بحث و شاخ‌وبرگ يافتن آن مي‌شود، و جهت پنهاني که بحث را در چارچوب خود پيش مي‌برد، مي‌توان به عنوان پويشي در نظر گرفت که در روش افلاطون (تحت تعاليم سقراط) براي استخراج حقيقت از ذهن انسان خود را نشان مي‌دهد. رويکرد پويشي ديگري نيز از جنس فلسفه‌اي که امروزه به فلسفه پويشي شهرت دارد، در آثار افلاطون، به‌ويژه در نوع نگاه او به مثال خير، به چشم مي‌خورد که به نظر مي‌رسد در طول تاريخ فلسفه، از سوي انديشمندان به آن پرداخته نشده است.

مسئله ديرپا و نزاع‌انگيز کليات، ريشه در معرفت‌شناسي کلي و جزئي در منطق دارد. بحث از کلي و جزئي را مي‌توان در سه حوزه معناشناختي، معرفت‌شناختي و هستي‌شناختي بررسي کرد. در حوزه معرفتي نيز مي‌توان از منطق و فلسفه بهره برد. بررسي حيثيت انطباق و صدق اين دو مفهوم با مصاديقشان، در حوزه منطق است و آن‌گاه که از حيث پيدايش و چگونگي دستيابي ذهن به اين مفاهيم پرداخته مي‌شود، بحث فلسفي است. ازآنجاکه منطق همواره مقدمه‌اي براي علم فلسفه شمرده مي‌شود، اين پژوهش در راستاي تبيين معرفتي کلي و جزئي در منطق سينوي است. منطق سينوي از درخشان‌ترين دوره‌هاي تاريخ منطق است. توجيه جايگاه بحث از کلي و جزئي در بخش الفاظ مفرد، تبيين تعريف جزئي و کلي، راهکار ابن‌سينا در برون‌رفت از اشکال عدم امتناع فرض در دستيابي به مفهوم جزئي و نسبت‌سنجي ميان کلي و جزئي حقيقي و اضافي، از دستاوردهاي اين پژوهش است.

موضوع توحيد و شناخت خداوند از مهم‌ترين موضوعات نظام‌هاي فلسفي است و هيچ نظام فلسفي‌اي نيست كه در اين مسئله، نفياً يا اثباتاً، سخني نگفته باشد. در ميان فيلسوفان مسلمان مباحث مربوط به توحيد و خداشناسي به‌طور گسترده بحث و بررسي شده است. قرآن کريم که آخرين و کامل‌ترين کتاب آسماني براي هدايت بشر است، مباحث توحيد را به‌نحوي که براي عموم افراد درک‌پذير باشد، مطرح کرده است. ازآنجاکه هدف از نزول قرآن کريم هدايت عموم بشر است، نحوه تبيين مباحث توحيد در قرآن، به شيوه کتاب‌هاي رايج فلسفي نيست، ولي ژرف‌نگري و تدبّر در آيات قرآن، انسان را به نکاتي درباره مباني فلسفي توحيد در آن رهنمون مي‌شود. ازاين‌رو، مي‌توان نوعي همساني و مطابقت ميان آموزه‌هاي فلسفي با اين کتاب آسماني مشاهده کرد که نشان‌دهنده ارتباط محکم ميان دين الهي و فلسفه الهي است و آيات قرآن الهام‌بخش درک مباني فلسفي توحيدي است. مسائل توحيدي طرح‌شده در نظام فلسفي حکمت متعاليه همچون برهان صديقين، وحدت وجود، وحدت حقّه حقيقيه خداوند، برهان تمانع در اثبات يگانگي خداوند، نحوه معيّت حق و خلق و نحوه عليّت و فاعليّت مخلوقات از آيات قرآن کريم قابل استنباط است.

نوشتار پيش‌رو، به بررسي شناخت انسان از نگاه ابن‌عربي و ملاصدرا و مقايسه ديدگاه‌هاي اين دو انديشمند مي‌پردازد. ابن‌عربي، معرفت نفس را عين معرفت رب و ملاصدرا، آن را مثال حق مي‌داند. ابن‌عربي در شناخت انسان، گرچه روش شهودي را به‌کار گرفته است، ولي براي عقل سليم هم اعتبار قائل مي‌شود. ملاصدرا هم براي شهود ارزش قائل است و حتي آن را فراتر از عقل مي‌داند، ولي تنها آنچه را قابل اثبات با برهان قطعي ضروري است، در آثار خود بيان مي‌کند و شهود را ياور عقل مي‌داند. ابن‌عربي، فصل حقيقي انسان را صورت الهي و ملاصدرا انسان را حيوان ناطق تعريف مي‌کند. سرانجام، انسان بالفعل ملاصدرا همان است که ابن‌عربي آن را فصل حقيقي انسان مي‌داند. ايشان حقيقت انسان را واحد و ظل وحدت حقه حق و ساير قواي نفس را شئون او دانسته و نفس را «جسمانيهًْ‌الحدوث و روحانيهًْ‌البقا» و غايت انسان را انسان کامل مي‌دانند؛ همو که جهان هيچ‌گاه خالي از وجود او نخواهد بود و در هر زمان در شخصي ويژه ظهور مي‌يابد.

ابزار معرفت ديني، از مباحث محوري علم معرفت‌شناسي است. بررسي ديدگاه‌هاي علامه مجلسي درباره ابزار معرفت مي‌تواند برخي زواياي اين دانش در اعصار گذشته را آشکار سازد. پژوهه فرارو با روش کتابخانه‌اي و گاهي اسنادي به بيانات علامه مجلسي پيرامون روايات توانسته است به بررسي ابزار و راه‌هاي معرفت از ديدگاه او را بپردازد و برخي گزاره‌هاي متناسب با دانش معرفت‌شناسي نزد او را استخراج کند. او در آثارش، حس، عقل، شهود، وحي، الهام، تحديث و مرجعيت ديني را ابزار معرفت ديني مي‌داند. علامه مجلسي حس را ابزاري مهم در شناخت قلمداد مي‌کند و آن را مصون از خطا نمي‌داند. او برخلاف تصور برخي، عقل را معرفت‌بخش مي‌داند. وي شهود را ابزاري براي کسب معرفت به‌شمار مي‌آورد و در برخي موارد، آن را متعلق به آخرت معرفي مي‌کند. در نگاه علامه مجلسي، وحي مهم‌ترين ابزار معرفت است. از ديدگاه وي، الهام و وحي از منابع وثيق معرفت الهي هستند. تحديث نيز ابزاري است که بعد از رحلت پيامبر صلي الله عليه و آله وسلم براي ائمه عليه السلام، معرفت‌بخش بوده است. وي يکي از عوامل گمراهي را بهره‌ نگرفتن از ابزاري همچون مرجعيت ائمه عليه السلام در دين دانسته است.