جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظریه اعتدال در اخلاق که در اصل توسط افلاطون و ارسطو در یونان باستان طرح شده است، بیشترین رواج را در میان حکمای اسلامی داشته است. طبق نظریه اعتدال، هر فضیلت در حد وسط میان دو رذیلت افراط و تفریط قرار دارد. هر فضیلت اخلاقی ناشی از اعتدال و میانه‌روی در اعمال و عواطف و هر رذیلت اخلاقی ناشی از افراط یا تفریط در آنهاست. ایدة اصلی این مقاله آن است که گرچه حکمای اسلامی در اخلاق تحت تأثیر این نظریه یونانی بوده‌اند، ولی نوآوری‌های زیادی نیز در آن ایجاد کرده‌اند. کندی، مسکویه، ابن سینا، راغب اصفهانی، خواجه نصیرالدین طوسی بیشترین نوآوری‌ها را در این نظریه داشته‌اند. برخی از این ابتکارات عبارتند از: ادغام نظریه حدوسط ارسطو و نفس شناسی افلاطون توسط کندی، تقسیم فضایل و رذایل اخلاقی به اجناس عالی و انواع مندرج تحت آنها توسط مسکویه، افزودن معیار کیفی انحراف از حد وسط به معیارهای کیفی ارسطو (افراط و تفریط) توسط خواجه نصیر طوسی، تبیین معنای مختلف برای فضیلت عدالت توسط ابن سینا، افزودن فضایل دینی و عرفانی به فضایل اخلاقی توسط راغب اصفهانی و ارائة روش جامعی برای درمان رذایل اخلاقی. این مقاله تلاش دارد تا ضمن بیان نوآوری‌های حکیمان مسلمان در نظریه اعتدال، سیر تطور این نظریه در جهان اسلام را نشان دهد.

این مقاله پژوهشی است پیرامون نظریات اصلی جان رالز در دو کتاب نظریة عدالت و لیبرالیسم سیاسی و ارتباط میان آنها. در این نوشتار توجهی ویژه به مفهومی که بر اساس آن نظریه رالز به عنوان نظریه‌ای در باب آزادی محسوب می‌شود؛ همچنین ارتباط میان منطق دو اصل عدالت رالز و نظرات متأخر او در مورد همپوشانی دو مفهوم توافق عمومی و عقل جمعی، توجه شده است.

در ملاحظه‌ی سیر تکاملی آثار هانری برگسون به موازات گذر از فلسفه‌ی نظری به فلسفه‌ی عملی، گذر از جبر به آزادی نیز تحقق می‌یابد و ضمن نقد دیدگاه جبرگرایانه، بنیادهای آزادی مستحکم می‌گردند. برگسون معتقد است با رعایت شروط تحقق معرفت راستین، به اهداف عملی مهمی از جمله دین پویا، جامعه‌ی باز، و مهم‌تر از همه آزادی، رهنمون خواهیم شد. او مبانی معرفت‌شناسانه و مابعدالطبیعی خود را به نحوی ساماندهی می‌کند که زمینه‌ی مساعدی برای تحقق آزادی در جامعه‌ی باز فراهم شود. این جستار در پی آن است که آزادی مورد نظر برگسون را در پرتو نظام دوگانه‌انگارانه‌ی اندیشه‌ی او تفسیر کند و با نشان دادن جایگاه آزادی در نظام ثنوی او، هم مفهوم مورد نظر برگسون از آزادی و هم نحوه و شرایط تحقق آن را تبیین نماید. همچنین مقاله‌ی حاضر درپی آن است که نشان دهد با کنار گذاشتن بخش نادرست دوگانگی‌های مورد نظر برگسون، یعنی در پرتو دین پویا، با روش معرفتی شهودی که ناظر به دیرند است، و در جامعه‌ای باز، آزادی محقق خواهد شد؛ در حالی که جامعه‌ی بسته، دین ایستا و نگاه معرفتی ناظر به هوش و زمان مکانی شده، مانع تحقق آزادی خواهند بود. بنابراین مبنای معرفتی درک آزادی اراده با رویکردی دوگانه‌انگارانه لحاظ می‌گردد که در آن قطب مثبت (حیات) آزادی را تحقق می‌بخشد و قطب منفی (ماده) به جبرگرایی منجر می‌شود.

نسبی‌گرایی به‌طور عام و نسبی‌گرایی اخلاقی به‌طور خاص، همچنان موضوعات مناقشه آمیز فلسفی هستند. این مناقشه مبتنی بر موضع نسبی‌گرایان در باب مسائل کلی معناشناختی، معرفت‌شناختی و منطقی است. در رابطه با نسبی‌گرایی اخلاقی، حتی این اتفاق نظر وجود ندارد که آیا نسبی‌گرایی اخلاقی موجب تضعیف مطالبات اخلاقی می‌شود یا نه. برخی از این اختلافات به خاطر این واقعیت هستند که مناقشه‌کنندگان در تعریف و فهم نسبی‌گرایی با هم اختلاف دارند. از آنجا که بسیاری از مناقشات امروز در مورد نسبی‌گرایی اخلاقی ریشه در مباحث پیشینی دارد که در قرن بیستم در آثار لئو اشتراوس طرح شده است، در این مقاله تحلیل انتقادی برخی دیدگاه‌های اشتراوس ارائه شده‌است. نسبی‌گرایی از نظر اشتراوس موضوعی بسیار با اهمیت تلقی می‌شد؛ با این وجود حاضر به ارائه تعریفی از موضوع مورد توجه خود نشد. اشتراوس مدعی بود که نسبی‌گرایی خود‌شکن و خود‌متناقض‌کننده است به شیوه‌ای که در این مقاله به عنوان خود تضعیف کننده (enfeeblement peritrope) نام‌گذاری‌اش کرده‌ام. و بالاخره طرحی برای اینکه چطور می‌توانیم با تفاوت قائل شدن بین نسبیت ارزش‌ها و مسئله‌ای که همه پارامتر ها برابر هستنند از اشتراک لفظی در معنای نسبی‌گرایی پرهیز کنیم. و این دومی یعنی برابر بودن مصادیق یک پارامتر است که باعث تضعیف نسبی‌گرایی می‌شود.

ما اصطلاح «خوب/خیر» را در دو زمینه به‌کار می‌بریم: 1) به عنوان عام‌ترین اصطلاح ارزشگذاری و 2) برای اشاره به اهداف غایی زندگی و عمل. من با این پرسش آغاز می‌کنم که ما چه خوب/خیر غایی و ارزشگذارانه باید نسبت به یکدیگر انجام دهیم؟ آیا ما اصطلاح یکسانی بکار می‌بریم، زیرا وقتی ما دربارة خوب/خیرهای غایی صحبت می‌کنیم، در حال ارزیابی غایات و زندگی‌ها هستیم؟ اگر چنین است، چگونه این کار را می‌کنیم؟ اغلب چیزها بر اساس تناسب آنها با عملکردشان ارزشگذاری می‌شوند؛ اما غایات و زندگی‌ها عملکردی ندارند. من در اینجا سه نظریه در باب خوب/خیر غایی را مقابل هم قرار می‌دهم: نظریة ارزش ذاتی، نظریة لذت‌گرایی و نظریة ارسطو که خیر غایی یک موجود را با عملکرد خوب آن تعریف می‌کند و نوعی از خوبی/خیر ارزشگذارانه است. نظریة ارسطو یک رابطة روشن‌کننده‌ای میان خوبی/خیر ارزشگذارانه و غایی پیشنهاد می‌کند: یک موجود هوشمند وقتی که بر اساس حالات آگاهانه‌ای که عملکرد یا خوبی/خیر ارزشگذارانة او را تعقیب می‌کند، عمل می‌کند، یک خیر غایی دارد. بنابراین، طبیعت حیوان این است که یک خیر غایی داشته باشد و چون [همیشه] حیوانی وجود دارد، پس [همواره] اموری به عنوان خیرهای غایی وجود دارند. این نظریه وجود خیرهای غایی را بدون هرگونه تمسک متافیزیکی به ارزش‌های ذاتی توضیح می‌دهد.

از نظر فیلسوفان صدرایی، عمل ارادی انسان، حرکتی است ناشی از تأثیر شناختِ قوای ادراکیِ انسان در امور بیرونی که این تأثیر از طریق اراده یا قصدِ پدیدآمده در نفس انسان، صورت می‌گیرد. نقطه شروع عمل انسانی، همان آغاز شکل‌گیری بُعد فرامادی (نفس) در انسان است. طبق این تصویر، مبادی عمل انسانی عبارتند از شناخت، شوق و اراده. در کارهای ارادی و غیرارادیِ انسان، این خودِ نفس است که در حرکت است. این حرکت جوهر نفس، جزئی از طرح عظیم حرکت جوهری است که در کل عالم طبیعت و آنچه به آن تعلق دارد، در جریان است. عمل و کار ارادی انسان، حرکت جوهری دیگری است که در متنِ این حرکت ضروریِ نفس، شکل گرفته، می‌تواند حرکت و انقلاب دائمی نفس را به سوی معشوق اصلی، تشدید کند تا در اثر این تشدید، انسان به کمال لایق خود نایل شود یا به ورطه انحطاط درافتد. غایت نهاییِ عملِ ارادی انسان، رسیدن به نزدیکترین درجه به خداوند (قرب) است که دارای دو بُعد است: یکی برخورداری از شدیدترین علم نسبت به همه موجودات و مراتب عالَم و دیگری تجرد در ذات و در فعل از ماده. هر حرکتی در عالم، به فیضِ حق صورت می‌پذیرد ولذا کار ارادیِ انسان نیز به مدد فیض دائمی خداوند انجام می‌پذیرد. بدون آنکه اختیار انسان لطمه‌ای ببیند.