جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مسائل مهم اعتقادی، گسترة علم پیامبران از جمله پیامبر اسلام (ص) است. محمد شحرور بر اساس مبانی فکریِ خویش دیدگاه­هایی بحث­برانگیز را در حوزه­های مختلف مطرح کرده است. پژوهش حاضر در گام نخست به شیوة توصیفی – تحلیلی مسئله گسترة علم پیامبر اسلام (ص) از دیدگاه شحرور را تبیین کرده است. بر اساس دیدگاه او پیامبر دارای سه مقام رجلیت، نبوت و رسالت است که در نخستین مقام، علمی فرابشری ندارد؛ اما در مقام نبوت دارای علم غیب محدود به خبرهای غیبیِ تکوینی و تاریخی است؛ خبرهای صدق و کذب پذیری که امکان شرح آنها توسط پیامبر برای معاصرانش وجود نداشته است و بر اساس قاعدة «ثبات نص و حرکت محتوا» با پیشرفت علوم در عصرهای بعد، تأویل می‌شود. گسترة علم پیامبر در مقام رسالت نیز محدود است. تنها وظیفة رسول ابلاغ بایدها و نبایدهایی است که با اختیار انسان اطاعت یا نافرمانی می‌شود و جز در موارد بسیار محدود، نسبت به شرح آنها وظیفه‌ای ندارد. رسالت پژوهش حاضر پس از تبیین دیدگاه مزبور، بررسی انتقادی آن است.

یکی از احکام پرچالش و در ارتباط با حقوق زنان، جواز تعدد زوجات یا مسئله چند همسری است. مهم­ترین دلیل مشروعیت این حکم آیه سوم سوره نساء است؛ بر خلاف رویکرد سنتی متقدمان و نیز برخی معاصران که با پیروی از تفسیر مشهور از نصوص به تفسیر آیه پرداخته­اند، مفسران نواندیش در برخورد با این آیات خصوصاً آیه تعدد زوجات، به ارائه رویکرد تاریخی روی آورده­اند. این دسته با توجه به جریانات تاریخ عصر نزول و با هدف ارائه الگویی برای اثبات برابری جنسیتی در عصر کنونی به تفسیر آیات از جمله آیه تعدد زوجات پرداخته­اند. لزوم پژوهش در خصوص آرا مذکور موجب شده دیدگاه محمد شحرور به عنوان یکی از مفسران نواندیش مورد بررسی قرار گیرد. وی در مواجهه با مدرنیته و احساس ضرورت در تغییر نگرش به مسائل زنان، بر مبنای اصولی چون تاریخ­مندی آیات، با نگاهی نو به تبیین این آیه پرداخته­ است؛ بر این اساس، آیه مذکور تأییدی برای تعدد زوجات نبوده؛ بلکه طبق بافت تاریخی آن، آیه تنها ناظر بر چگونگی رفتار با یتیمان در شرایط خاص نزول آیه است. امری که به دلیل نداشتن مصداق در زمان کنونی و نبود زنان دارای فرزندان یتیم، جواز چند همسری را ملغی می­کند. این نوشته با رویکردی توصیفی -تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه­ای به بررسی این مسئله در اندیشه شحرور پرداخته و در صورت لزوم آن­را مورد نقد قرار داده است. به نظر می­رسد رویکرد حاضر ضمن زیر سؤال بردن مانایی احکام تشریعی به ویژه احکام مرتبط با زنان، تضییع و نادیده انگاشتن محتوای دین را سبب شده و ویژگی فرازمانی و فرامکانی قرآن را نقض کرده است.

مسئله سنت و مدرنیته یکی از مهمترین مباحث اندیشه­ای در دوران معاصر است، که از اواخر ­قرن 19 و اوایل قرن 20م. اندیشمندان و اصلاح­گرایان بسیاری را از گرایش­های مختلف در جهان­اسلام-عرب به خود مشغول کرده است و در قالب نگرش، موضوع و روش، تا به امروز ادامه دارد. از میان این­متفکران می­توان به عبدالله العروی و محمد عابد الجابری به عنوان دو متفکر حوزه غرب جهان اسلام اشاره کرد. آثار آنها در زمینه تجزیه، تحلیل و تبیین مسائل و رخدادهای جهان عرب به ویژه پس از شکست 1967م. جایگاه بسیار بالایی دارد؛ آنها توانستند طرح­واره­های مهمی را از واقعیت تاریخی، دلایل عقب­ماندگی­ها، موانع مدرنیزاسیون و چشم­انداز آینده جهان عرب ارائه دهند. عبدالله العروی و محمد عابد الجابری با تکیه بر رویکردها و مفاهیم مختلف، درصدد بنیان یک فرهنگ مدرن همراه با شناخت و درک عقلانی در جهان عرب، چارچوب­بندی و تعیین نقطه شروع و صحیح برای دستیابی به مدرنیته با توجه به مقتضیات زمان بودند. طرح­های عبدالله العروی و محمد عابد الجابری در امتداد یکدیگر است؛ العروی معتقد به گسست­پذیری از سنت و استراتژی نوگرایی از بیرون و عابد الجابری، گسست­ناپذیری از سنت و استراتژی نوسازی از درون را مطرح می­کند. همچنین العروی در سه گام سنت و مدرنیته را بررسی کرده است: نقد ایدئولوژی­های معاصر عرب، تاریخ­گرایی بمثابه راه حل و تلفیق رویکرد عینی­گرایی مارکسیستی و رویکرد لیبرالستی به منزله راه­حل بحران. محمد عابد الجابری نیز در خوانش سنت، یک روش سه بُعدی مبتنی بر سه مرحله را طرح کرده است: روش­ساختارگرایی، تحلیل­تاریخی و ساخت­گشایی گزاره­های ایدئولوژیکی از عناصر معرفتی. این مقاله با رویکردی تطبیقی-تحلیلی به بررسی مسئله سنت و مدرنیته در اندیشه عبدالله العروی و محمد عابد الجابری می­پردازد و به پرسش­های مختلفی پاسخ می­دهد؛ تعریف سنت و مدرنیته در منظومه فکری العروی و الجابری چیست؟ طرح­های فکری العروی و الجابری در تجزیه و تحلیل سنت و مدرنیته چیست؟

تأمل فلسفی در مفهوم «فرهنگ» همانا درک تعیّن‌یافتگیِ امر حادث در حوزه فعل انسان است؛ قلمرویی که محصول تعامل حیات ذهنی انسان و حیات عینیِ محیط بر وی است. در این نوشتار سعی بر آن است که با پژوهشی تطبیقی به نظرات و ایده‌های دو متفکر برجستۀ غربی و شرقی، گئورگ زیمل (۱۸۵۸-۱۹۱۸م) و علامه محمدحسین طباطبایی (1281-1360ش /1902-1981م) درباره فرهنگ و چگونگی شکل‌گیری آن در جوامع انسانی پرداخته شود؛ هریک از دو متفکر مذکور، در عین آن‌که جنبه‌ای از این پدیده را توصیف و واکاویده‌اند، عمق فلسفی و تحلیل دقیق این پدیده از سوی هر کدام از آنها دلیلی است که باعث می‌شود نتیجه کارشان با دقت بیشتری مورد بررسی قرار گیرد. به نظر می‌رسد همان‌گونه که زیمل برای توجیه شرایط امکان فرهنگ از دوگانه فرم و محتوا استفاده کرده که از خلال آن، نیازهای حیاتی بشر محرّک انباشت فرم‌های فرهنگی می‌شود و در این منظر فرهنگ را محصول فعل انسان در پاسخ به نیازهای خود می‌داند، علامه طباطبایی نیز برای آن بخش از حیات انسان که تغییر و تحول از خصوصیات لاینفک آن است (با مسامحه) مفهوم اعتباریات را به کار برده و آن را محصول تعامل اقتضائات انسانی با محیط زندگی وی می‌داند که اثرات خارجی و واقعی برای زیست انسانی به همراه دارد؛ شرایطی که از خلال آن حیات اجتماعی و نهادهای اساسی تشکّل می‌یابد.

عدالت از مهمترین مسائل جوامع انسانی و علوم اجتماعی است که در انقلاب اسلامی نیز جایگاه ویژه­ای دارد. امروزه به واسطه واقعیت عینی جامعه و جهان، بررسی کم‌ و کیف عدالت‌پژوهی پس از انقلاب ضرورت مضاعف یافته است. محمدرضا حکیمی از معدود متفکران ایرانی است که به صورت متمرکز به پژوهش پیرامون عدالت اسلامی پرداخته است. هدف این مقاله، برداشتن گام اول ارائه نظریه عدالت حکیمی، یعنی استخراج مبانی و زمینه‌های آن بر اساس روش‌شناسی بنیادین حمید پارسانیا است. پژوهش در این چارچوب نظری، مستلزم استفاده از روش‌های کاربردی خاصی است. روش تحقیق کتابخانه‌ای جهت جمع‌آوری داده‌ها، و روش تحلیل محتوا جهت تحلیل داده‌ها، روش‌های مناسب این امرند. عدالت‌پژوهی حکیمی متأثر از روحیات شخصی، تجربه‌زیست فردی، مکاتب فکری، وضعیت اجتماعی و جریانات سیاسی زمانه خود بوده است. هر چند تعلق حکیمی به مکتب تفکیک در انتخاب موضوع، منبع، روش و دامنه نظریه‌پردازی او بی‌تأثیر نبوده؛ اما عدالت‌پژوهی وی بیشتر متأثر از مکاتب، متفکران و جریاناتی سیاسی‌اجتماعی مانند مارکسیسم اسلامی و غیراسلامی است که قائل به مرکزیت و اصالت اقتصاد در منظومه معرفتی دینی و شبکه مسائل جامعه بودند. مهمترین مبانی معرفتی نظریه عدالت حکیمی عبارتند از: «توحید منشأ عدالت»، «تفکیک منابع، معارف و روش‌های تحقیق»، «اجتهاد مجموعی واقع‌نگر»، «تساوی در آفرینش» و «مرکزیت اقتصاد در دین و جامعه».

نوشته­ی حاضر در پاسخ به این پرسش سامان داده شده است که واکاوی و تحلیل اندیشه­های سیاسی حزب جمعیت اسلامی در افغانستان معاصر، چگونه بوده است؟ مطالعه­ی این مسئله؛ از این‌رو، اهمیت دارد که بسیاری از مسائل سیاسی و اجتماعی افغانستان در روابط و مناسبات با جریان‌های خارج از مرز این کشور ریشه دارد. برای پیدا کردن پاسخ این پرسش، از روش توصیفی ـ تحلیلی بهره گرفته‌شده است. نتیجه به‌دست آمده این است که حزب جمعیت اسلامی افغانستان در اهداف، آرمان‌ها و تشکیلاتی سازمانی و شیوه مبارزاتی خود از اخوان المسلمین تأثیر پذیرفته است. اندیشه سیاسی حزب جمعیت اسلامی متأثر از اندیشه­های اخوان المسلمین است و در بخش نخست این مقاله به برخی از آن­ها اشاره شده است که عبارتند از: روش توده­ای، تشکیل حکومت اسلامی، اعتدال و میانه­روی و بازگشت به قرآن و سنت. در بخش دیگر این تحقیق به عوامل ناکامی اندیشه سیاسی متأثر از اخوان پرداخته شده که عبارتند از: فقدان تجربه سیاسی، عدم تحمل سیاسی، اختلافات مذهبی و سلطه قومی و فقدان برنامه و نقشه راه برای پیاده سازی اندیشه از جنبه نظری به مرحله به عملی. هرچند حزب جمعیت اسلامی به ایجاد و تشکیل حکومت دست یافت؛ اما نتوانست حکومت فراگیر را در کشور به وجود آورد؛ از این­رو، گسترش افراط‌گرایی و تعمیق شکاف اجتماعی در افغانستان، رشد کرد و بساط حکومت اسلامی مجاهدین را برچید و کشور را برای دو دهه دیگر به سمت هرج و مرج و بی‌قانونی سوق داد.

استعمار و فعالیّت مبلّغان مسیحی، تاراج هویت و تغییر بافت فرهنگی و دینی مسلمانان شبه‌قاره را به دنبال داشت. آنان درصدد اثبات ناکارآمدی دین در وجوه مختلف بودند تا مردم را از فرهنگ اسلامی دور نگاه ‌دارند؛ از این رو متفکران نوگرا در برابر این عمل سکوت نکرده و با طرح دیدگاه‌های نو در زمینه‌های مختلف دینی مطابق با مقتضیات زمان برای اثبات توانایی دین در اداره­ی امور تلاش بسیار کردند. تهانوی در بطن جریان علمای دارالعلوم از زاویه نوگرایی به مباحث اجتماعی و سیاسی پرداخته است. وی تأثیرپذیری از آداب و رسوم دیگر ادیان و دوری از قرآن و سنت را مهمترین مشکل جامعه­ی اسلامی شبه قاره می‌دانست. در موضوع سیاست نیز با به چالش‌کشیدن نظام‌هایی چون «جمهوریت» به تبیین نظام حکومتی مورد نظر اسلام می‌پردازد. در نگاه وی تشکیل حکومت هدف غایی دین نیست؛ بلکه ابزاری برای اقامه­ی دیانت است. این جستار با روش توصیفی- تحلیلی و تکیه بر منابع کتابخانه‌ای به بررسی و نقد دیدگاه‌های اجتماعی و سیاسی تهانوی پرداخته است. یافته‌های پژوهش نشان از آن دارد که گرچه تهانوی با روشی ساختارشکنانه در آثارش از مباحث اجتماعی و سیاسی به صورت گسترده سود جسته است؛ ولی سطحی‌نگری مباحث از جدی‌ترین انتقادات وارد بر اندیشه اوست.

اسلوب عربی نظریه شنقیطی است که به عنوان جایگزین مجاز در قرآن مطرح شده است. اسلوب در لغت به معنای راه و روش و در اصطلاح راه­هایی است که عرب زبانان در قالب آن، مقاصد خود را بیان می­کنند. شنقیطی دو خصوصیت حقیقی بودن و عدم نفی را در تعریف اسلوب عربی، بدون دلیل لحاظ کرده است. او این اصطلاح را از علمای بلاغت گرفته و در مقابل مجاز به کار برده است. وی اسلوب را به دو قسمِ بدون قرینه و نیازمند قرینه تقسیم کرده و استعمال عربی، ادعای نفی کنندگان مجاز و حقیقت عرفیه را به عنوان دلیل بر آن گرفته است. ادعای شنقیطی در مورد اسلوب، دارای نقدهای مختلفی است. عدم تعریف و بیان معیار برای تشخیص اسلوب و عدم دلیل، همچنین مصادره به مطلوب و نزاع لفظی از جمله اشکالات است. این نظریه در زمینه تفسیر قرآن، نمی­تواند تفسیر جامعی از همه آیات ارائه دهد و با بلاغت قرآن منافات دارد همچنین تبیین آیات الهی را در پایین­ترین سطح معنا قرار می­دهد.

یکی از موضوعات مهم جمعیت شناختی که محل بحث و اختلاف نظرهای مختلفی در طول تاریخ بوده و هست، تحولات جمعیتی است. موضوع این مقاله جمعیت و تحولات آن از منظر متفکران مسلمان است و چند هدف اساسی را دنبال می‌کند: دیدگاه‌های متفکران اسلامی درباره تحولات جمعیتی؛ ارزیابی این دیدگاه‌ها بر اساس قواعد موضوع شناسی اسلامی و دیدگاه اسلام و قرآن در این زمینه. روش مورد مطالعه در این پژوهش، بر اساس نحوه گردآوری اطلاعات تاریخی است. ابزار گردآوری اطلاعات در این مطالعه استفاده از دو نوع اسناد است؛ اسناد دست اول؛ که معیار اصلی مطالعه هستند؛ مانند قرآن و اسناد دسته دوم؛ اسنادی که کمترین تغییر در آن‌ها ایجاد شده باشد. با توجه به این که در روش‌شناسی اسلامی پایه‌های فکری اندیشمندان بر پایه‌های مبانی بنیادی قرآنی استوارند؛ بنا بر این، این مطالعه دارای روایی معیار است؛ به این معنا که صحت گفتارها و تحلیل ها براساس مبانی مندرج در قرآن قابل پذیرش است. نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که گروهی از متفکران افزایش جمعیت را مایه برکت و منشأ قدرت و محرک پیشرفت اقتصادی دانسته‌اند. دسته‌ای دیگر زیادی جمعیت را موجب به هم خوردن تعادل و هماهنگی لازم بین امکانات زندگی و فراهم آوردن فقر و تیره‌روزی و همچنین منشأ نابودی و انهدام بشریت تلقی می‌شود. دسته سوم طرفداران حد متناسب جمعیت بودند. طرفداران این نحله فکری درصدد حد بهینه جمعیت هستند؛ یعنی میزان جمعیت با امکانات مادی یک جامعه هماهنگی باشد. این‌ها تحت عنوان خوش‌بینانه تعبیر می‌شوند. در نهایت می‌توان براساس دیدگاه قرآنی چنین استنباط کرد که اسلام طرفدار حد متناسب جمعیت است و در قرآن کتاب آسمانی مسلمانان آیاتی وجود دارد که به طور ضمنی جلوگیری از حاملگی را جایز دانسته‌اند و از طرفی آیاتی هستند که موافق تشکیل خانواده و افزایش موالید است.

فرهنگ حجاب از دیرباز یکی از شعایر مهم دینی و به عنوان یک اصل منقول و معقول برای حفظ شخصیت زن و حریم خانواده در ادیان مختلف مطرح بوده است. اهمیت مسئله حجاب به گونه­ای است که علاوه بر این که جایگاه زن را در امور فردی و اجتماعی تعالی بخشیده، نقش به سزایی در کنترل غرایز جنسی و جلوگیری از تزلزل بنیان خانواده و گسترش مفاسد اجتماعی دارد؛ از این رو با توجه به نقش ارزنده حجاب و عفاف، استکبار جهانی غرب در صدد جایگزینی و ترویج فرهنگ برهنگی و بی­حجابی به بهانه آزادی و حقوق زن برآمده است. مقاله حاضر با روش توصیفی و تحلیلی ضمن جمع­آوری بیانات آیت‌الله خامنه‌ای به همراه استدلال­های نقلی و علمی به تبیین و اثبات نقش حجاب پرداخته است تا بتواند با تبیین نقش انتخاب­گرایانه معقول حجاب، هیاهوی فریب حجاب اجباری را نفی کند. مقاله حاضر معتقد است؛ آیت الله خامنه­ای حجاب را مسئله‌ای ارزشی و منطبق بر طبیعت انسان دانسته که از اختلاط بی‌قید و شرط زن و مرد در جامعه جلوگیری می‌کند و ریشه مبارزه­ی غرب را با فرهنگ حجاب «تمایل گسترش فرهنگ منحط و انحرافی خود در سطح جهان» و «نگاه ابزارگونه به جنس زن» و «مسلط شدن فرهنگ غربی در نابودی دین مردم» و «بی­دین کردن مردم» می‌دانند؛ همچنین ایشان با بر شمردن فواید حجاب و عفاف؛ از جمله «امنیت زن و مرد»، «احترام تکریم و تشخّص زن»، «کنترل غرایز جنسی» و «استحکام خانواده» بر لزوم ایستادگی در مقابل فرهنگ ابتذال و برهنگی غرب و یاوه­گویی­های غربزده­ها تأکید می‌ورزند.