جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از وجوه قابل اهتمام در علم اجتماعی، رویکرد انتقادی آن است. در علم اجتماعی مدرن که بر معرفت‌شناسی پوزیتیویستی بنا شده، این مقوله کمتر مورد توجه قرار گرفته است. اما رویکرد انتقادی در کانون اندیشه‌ورزی اجتماعی متفکران مسلمان قرار داشته که تفسیر اجتماعی المیزان نمونه بارز آن است. این نوشتار رویکرد انتقادی تفسیر المیزان را به عنوان مسئلۀ اصلی خود بررسی نموده است و به این پرسش پاسخ می‌دهد که المیزان بر اساس چه مبانی و در چه سطوحی اندیشه‌های انتقادی‌اش را پی‌می‌گیرد. این پژوهش بر پایه روش‌شناسی بنیادین به عنوان یکی از روش‌های کلان در پژوهش‌های اجتماعی شکل‌یافته است. جمع آوری داده‌ها از متن تفسیر المیزان نیز با روش تحلیل محتوای کیفی صورت پذیرفته و نشان داده است که المیزان رویکرد انتقادی‌اش را بر اساس مبانی سه‌گانه: پذیرش واقعیت نفس‌الامری مصالح و مفاسد اجتماعی، وحدت توحیدی جوامع و کثرت‌گرایی روش کسب معرفت اجتماعی تنظیم نموده است و بر اساس آن، بررسی‌های انتقادی‌اش را در دو سطح نقد جوامع اسلامی و نقد تمدن و فرهنگ مدرن سازمان داده است.

گسست معرفت شناختی رویکردی پست مدرن به سیر تاریخی معرفت است که بر انقطاع پارادایم‌های علمی در دوره‌های مختلف تاریخ تأکید دارد. بر این اساس، لازمه کشف نظریه‌های جدید عبور از معرفت سنتی است و با هر کشف جدید علمی نه تنها کمیت بلکه هندسه و کیفیت معرفت نیز تغییر می‌کند. در دنیای اسلام نیز افرادی چون محمد عابد الجابری و محمد ارکون این گسست را در زمینه اندیشه اسلامی به ویژه اندیشه‌های فلسفی اسلامی پذیرفته‌اند و با رویکردی انتقادی به سنت فلسفی مسلمانان معتقدند در عصر جدید باید فهمی تازه و نو از اسلام ارائه داد. ابتنای بر این نگرش در نقد سنت فلسفی اسلامی نیازمند اثبات منطقی و سپس تطبیق آن بر سنت فلسفی اسلامی است که ارکون و جابری در همین جهت حرکت کرده‌اند. به نظر می‌رسد این رویکرد به صورت موجبه جزئیه در سنت اسلامی قابل پیگیری باشد و عمومیت و کلیت آن قابل اثبات نیست.

بررسی آثار اندیشمندان و متفکران اخوان المسلمین به عنوان بزرگترین جنبش سیاسی معاصر در جهان عرب، با توجه به موضع‌گیری‌های اخوان المسلمین در تحولات سال 2011 که منتهی به انقلاب مردم مصر گردید و وقایع پس از آن، حکایت از وجود تحولاتی قابل تأمل در نظریات مربوط به دولت اسلامی دارد. در اختیارگرفتن قدرت توسط اخوان المسلمین پس از انقلاب در مصر هرچند برای مدتی کوتاه و داشتن نقش مؤثر در تصویب قانون اساسی 2012 این کشور، بیانگر تأثیر قابل توجه اندیشه سیاسی رهبران فکری جریان اخوان المسلمین چون یوسف القرضاوی است. اهمیت این موضوع و فقدان آثاری به زبان فارسی در خصوص اندیشه متفکران اخوان المسلمین با توجه به قدرت یافتن جریان‌های اسلامی در عرصه سیاسی کشورها موجب گردید تا ضرورت انجام پژوهشی پیرامون این موضوع با محوریت این پرسش که دولت اسلامی در اندیشه سیاسی یوسف القرضاوی چگونه دولتی است احساس گردد، تا نویسنده با روشی توصیفی- تحلیلی و با ابزار تحلیل محتوا، دولت اسلامی مطلوب در اندیشه این متفکر را شناسایی و معرفی نماید. بنابر یافته‌های ‌این تحقیق می‌توان بیان داشت که مدعای میانه‌روی از سوی قرضاوی در تبیین اندیشه‌های سیاسی-اجتماعی‌اش، بیش از آنکه همه جوامع اسلامی اعم از شیعه و سنی را در برگیرد، عکس‌العملی در مواجهه جوامع اهل سنت با پدیده‌های مدرنی چون دولت-ملت، دموکراسی، آزادی و .. است. اگرچه دولت دینی در اندیشه سیاسی قرضاوی یک دولت خلافتی و مبتنی بر شریعت است اما با روش اجتهادی نوینی که توسط وی ارائه می‌گردد بسیاری از اصول و شاخصه‌های دولت‌های مدرن مغایر با اسلام و شریعت اسلامی تلقی نشده است و مورد تأیید اسلام دانسته می‌شود.

پژوهش حاضر درصدد بازخوانی رویکردی در توسعه‌اندیشی است که توسعه را به مثابه یک امر فرهنگی تلقی می‌نماید؛ در این میان به بازخوانی انتقادی رویکرد «توسعه»ای ضیاءالدین سردار پرداخته می‌شود که چنین تلقی‌ای را از توسعه دارد. برای این مهم، با روش اسنادی به داده‌های مورد نیاز دست یافته و با رویکردی توصیفی-تحلیلی به بازخوانی انتقادی آراء او در این زمینه پرداخته شده است. ابتدا نگاه سردار به توسعه، تطور آن، نسبت توسعه با مقولات دیگری چون جهانی‌شدن، توسعه و رشته‌های دانشگاهی در دورۀ معاصر، بازنگری در امر توسعه و نسبت فرایند اسلامی‌سازی در کشورهای مسلمان با آن را مورد تأمل قرار داده، سپس به نقد و بررسی آراء وی در این زمینه خواهیم پرداخت. مهم‌ترین یافته این پژوهش آن است که نزد سردار، «توسعه» به مثابه یک امر فرهنگی است که تاکنون وجهه‌ای «منفی» داشته است که غرب به وسیلۀ آن، آیندۀ فرهنگ‌های غیرغربی را تحت استعمار خود در آورده و بر آنها مسلط شده است. لذا در این رویکرد، اساساً بازخوانی امر توسعه در فرهنگ‌های غیرغربی به معنای توجیه کاستی‌های این پروژه برای کارآ نشان دادن چنین مقوله‌ای در کشورهای غیرغربی است و سردار شکل‌گیری رشته‌های دانشگاهی در عرصه‌های انسانی را بازیگرانِ فرایند توجیه و ترغیب الگوی غربی توسعه می‌داند که اسلامی‌سازی دانش از سوی سردار نیز در چنین فضایی فهم شده است.

حسن‏ البناء مؤسس، پایه‏گذار و رهبر جمعیت اخوان‏المسلمین در جهان اسلام به مرکزیت مصر بود. راشد الغنوشی بنیادگذار جنبش اسلامی تونس و ملهم از اندیشۀ البناء و منشعب از اخوان المسلمین است. اندیشۀ «بنا» و «غنوشی»، انعکاس وسیعی در گسترۀ جغرافیایی جهان اسلام و اندیشۀ معاصر مسلمین داشته است؛ از این منظر، اندیشۀ این دو متفکر مسلمان در خور توجه و تحقیق است. در نوشتار پیش رو، اندیشۀ سیاسی دو متفکر مزبور، با نگاه جدیدی مورد بررسی واقع شده‌ است. اهمیت مطالعۀ آراء و نظرات البناء و الغنوشی در شرایط بحرانی جهان اسلام، نوع مواجهه با چالش‏ها و پاسخ به آنهاست. بر این اساس، هدف و مسئلۀ اساسی مقالۀ حاضر، بررسی سیر تطور تاریخی اصلاح و نوسازی دولت مبتنی بر اندیشۀ البناء و الغنوشی است. سؤال اساسی مقاله این است که مبانی و اصول اندیشۀ سیاسیِ این دو تئوری‏پرداز مسلمان چیست؟ و رویکرد اصلاحی و نظام سازی/ دولت در منظومه فکری این دو چگونه قابل ارزیابی است؟ نگارندگان بر این باورند که؛ حسن البناء و راشد الغنوشی در کشور خود در صدد اصلاح وضعیت و احیاء حکومت بر اساس اسلام بوده‏اند. موفقیت نسبی جریان اسلام گرا در آن برهه مرهون اندیشه‏ورزی و آراء سیاسی این دو متفکر در مسائل سیاسی و دولت‏سازی بوده است. این نوشتار با استفاده از روش توصیفی – تبیینی به دنبال واکاوی و تبیین مواضع فکری این دو اندیشمند سیاسی، در عرصۀ اصلاح و نوسازی دولت است.

این نوشتار بر آن است که اندیشه یکی از اندیشمندان معاصر عربی به نام فتحی التریکی را بررسی کند. از این رو ابتدا زمینه‌های اجتماعی و سپس ریشه‌های معرفتی اندیشه ایشان بررسی گردید. در این بخش ضمن بیان سرچشمه‌های اندیشه وی، به دلیل تأثیری که میشل فوکو در اندیشه تریکی داشته است، به صورت مختصر به نظریه‌های فوکو در مورد فلسفه، اندیشه و عقلانیت و نقدهای او به فلسفه محض و رویکرد وی در کاربردی سازی نظریه‌های فلسفی و استفاده از آنها برای حل مسائل و تحلیل پدیده‌های اجتماعی پرداخته شد. سپس تعریف تریکی از فلسفه و عقل، تفاوتی که وی بین عقلانیت، معقولیت و تعقلیت قائل می‌شود و نحوه معرفت افزایی آن بررسی شد و در پایان ضمن ارزیابی و نقد نگاه ایشان به فلسفه و عقل، روش و نوع مواجهه ایشان با عقل، اندیشه و فلسفه بیان گردید