جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از مهمترین تلاش‌ها در آستان روایات- که مورد تأکید معصومان (ع) بوده است- کوشش برای فهم معنای صحیح آن‌ها است. این مهم زمانی اهمیت دو چندانی خواهد داشت که معنای روایتی دشوار باشد یا به بد فهمی دچار گردد. نمونه این نوع روایات، یکی از فقرات سخنان پیامبر (ص): «أَنْ لَا یوطِئْنَ فُرُشَکُمْ» می‌باشد که در خطبه حجة‌الوداع ایراد گردیده است. عزیزه حبری از فعالان نظریه فمینیسم اسلامی- قرآنی، فقره مذکور را در معنای زنا تبیین کرده است و ضرب زن در آیه 34 سوره نساء را صرفاً زمانی جایز دانسته که زن به زنا دچار شود. از این‌رو پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی در پی پاسخ به این سؤال برآمده که تحلیل معنای «ایطاء الفُرُش» در «أَنْ لَا یوطِئْنَ فُرُشَکُمْ» در روایات نبوی (ص) چگونه است؟ یافته‌های تحقیق حکایت از آن دارد که سخن پیامبر (ص) ناظر بر رفتاری معروف در میان عرب است، طبق این عادت، زنان با مردان بیگانه سخن می‌گفتند و آن را ناروا نمی‌دانستند. چون آیه حجاب فرود آمد، زنان در پرده حجاب قرار گرفتند و مردان از گفتگو و مجالست با زنان نهی شدند. البته نهی از سخن گفتن زن و مرد بیگانه به شکل گفتگوها و تعاملات رایج و عادی در جامعه آن روز نبوده است بلکه احتمالا سخن گفتنی همراه با طرح دوستی و آلوده شدن به گناه بوده است.

روایات، سنّت معصومان را که بیان‌گر کلام خداوند است برای ما گزارش می‌کند اما در گذر زمان دچار آسیب‌های متعدّدی شده که یکی از آن‌ها پدیده ادراج است. برطرف کردن این آسیب جز با استفاده از تجربیات حدیث‌پژوهان خبره ممکن نیست. مخزن جواهر فقه اهل بیت (ع) که در دسترس ماست، می‌تواند در این جهت راه‌گشا باشد. نوشتار پیش‌رو که با روش توصیفی- تحلیلی سامان یافته در صدد است که حجیّت حدیث مُدرَج، عوامل ادراج و قراین کشف آن را از نظر صاحب جواهر مورد بررسی قرار دهد. یافته‌های این جستار نشان می‌دهد که از نظر ایشان، حدیث مُدرَج تنها به صورت مویّد قابل استفاده است، عواملی همچون شرح و تفسیر روایات، آمیخته شدن اجتهادها با احادیث، ادخال روایتی در روایت دیگری و اشتباه راوی یا ناسخ باعث پیدایش پدیده ادراج در روایات شده است و قراینی مانند گزارش متخصّصان حدیث، سنجش حدیث با دیگر روایات، ناسازگاری با کلام اهل لغت، عدم تناسب با سیاق واژگان متن حدیث و اسلوب کلام می‌تواند در کشف و شناسایی این آسیب موثّر باشد.

گریستن، نخستین واکنش طبیعی انسان در بدو تولد و یکی از فرآیندهای احساسی بشر به‌شمار می‌رود؛ بیش‌ترین و دردناک‌ترین گریه آدمی، زمانی است که هم‌نوعی از دست دهد که نسبت بدو رابطه عاطفی داشته است. برخی ادیان نسبت به این رفتار هیجانی، دستوراتی دارند؛ از جمله در اسلام، روایاتی وجود دارد که از گریه نهی کرده و در پاره‌ای دیگر، آن را جایز شمرده است. در دسته نخست با تعابیری چون عذاب شدن درگذشته، از نوحه بر میت نهی شده اما در روایات دیگر، گریستن موافق فطرت و از آن به «رحمت» یاد شده است. در سنت اسلامی تلاش‌های فراوانی برای حل این تعارض ارائه شده که بیشترین آن‌ها، باور به نسخ است؛ بی‌آن‌که دلیل آن به اندازه کافی بررسی شود. مطالعه حاضر می‌کوشد ضمن گونه‌شناسی فهم‌های سنتی، خوانشی تاریخی متناسب با بافت صدور این دسته از روایات به‌دست دهد. نتایج نشان می‌دهد دستور اولیه مبنی بر حرمت، ارتباط تنگاتنگی با فرهنگ پیشا اسلامی ساکنان شبه جزیره عربستان از جمله تفاخر و تکاثر در مراسم سوگواری و باور به تناسخ داشته است؛ از این‌رو برحذر داشتن از گریه، راه‌کاری برای میراندن آن باورها بوده است. اثربخشی شرایط سیاسی و گفتمان قدرت نیز به عنوان یک فرضیه، طرح شده است.

در مروری بر گونه‌های مختلف حدیثی، یکی از گونه‌ها، احادیث وجه تسمیه است که بخشی از آن به نام‌های خاص ـ مانند نام پیامبران و شخصیت‌های قصصی ـ و بخشی دیگر به دایره واژگان مربوط می‌شود. به خصوص این گونه‌ی اخیر، از آن‌رو پر اهمیت است که امکان آزمون محتوای آن با روش‌های ریشه‌شناسی وجود دارد. مقاله حاضر در پی آن است که سه لفظ مربوط به زن ـ یعنی «مرأة» به معنای انسان مادینه، «نساء» به معنای جمعِ آن و نام خاص «حواء» به عنوان نخستین زن را از حیث ریشه‌شناسی بکاود و نشان دهد احادیث وارد شده درباره وجه تسمیه به این الفاظ چگونه ارزیابی می‌شوند؟ هدف از این پژوهش در سطح محدود؛ نقد محتواییِ این بخش از روایات مربوط به ارزش‌گذاری جنسیت زن و در سطح گسترده؛ گشودن باب جدیدی از کاربرد زبان‌شناسی تاریخی در نقد محتوایی حدیث است. روش به کار گرفته شده در این پژوهش، ریشه‌شناسی با الگوهای معمول در زبان‌شناسی تاریخیِ سامی است و به تناسب بحث، در سطح محدود از مقایسه محتوای روایات با متون مقدس ادیان پیشین نیز استفاده شده است. از حیث دامنه، محور بحث به طور خاص احادیثی به نقل از امام جعفر صادق (ع) است که در آن‌ها از سه وجه تسمیه مورد اشاره، سخن آمده است. البته در متون غیرِ امامیه نیز مضامین مشابهی نیز از ابن‌عباس نقل شده که در مقام مقایسه بررسی شده است.

کاربست روش فقه‌الحدیثی و رجال‌پژوهی در تحلیل گزاره‌های روایی و تاریخی مربوط به حکم رجم، حکایت از نقش پررنگ ابن شهاب زهری در شهرت، توسعه و تثبیت این حکم دارد. از آن‌جا که ثبت نظام‌مند حدیث و وقایع سده نخست هجری هم‌زمان با فرمان عمربن‌عبدالعزیز صورت گرفت و نام زهری در میان اولین مدوّنان رسمی حدیث به چشم می‌خورد، وی نخستین کسی است که می‌توانسته با گزینش اخبار و انتقال مفاهیم کلیدی به نسل بعد از خود نقش بی‌بدیلی در شکل‌دهی فرهنگی جامعه اسلامی ایفا کند. این پژوهش بر پایه تحلیل فقه‌الحدیثی و به کارگیری روش تحلیل إسناد-متن که در مطالعات حدیث‌پژوهی معاصر توفیقات خوبی به دست آورده، به تحلیل دستاورد حدیثی ابن‌شهاب زهری با تعیین حلقه مشترک پرداخته و به این نتیجه رسیده است که وی، از یک سو زمینه اشتهار روایتی موسوم به «آیه رجم» را فراهم نمود و از دیگر سو با نقل گسترده گزارشاتی از انجام رجم در سیره نبوی، کمک شایانی به تثبیت مجازات رجم در سنّت اسلامی کرد.

نفوذ روایات اسرائیلی (به معنای اخص) که اصلی‎ترین منبع آن‌ها متون دینی یهود و نقل‎های اهلِ‎کتابِ نومسلمان بود، به منابع روایی و تفسیری مسلمانان، امری مسلّم است. این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی و انتقادی به بررسی تأثیر این روایات بر آراء فقهی مفسران پرداخته است. اعتماد کورکورانه برخی از مسلمانان به این روایات، نقل مکرّر و کتابت آن‌ها در کتب روایی باعث گردید کثرت نقل بر عقل سیطره یافته، روایات مخالف با آموزه‎های قرآن کریم، مقبول اکثر مفسران و عالمان افتد. پیامد این پدیده، صدور احکامی فقهی بر پایه‎ی آموزه‎های اسرائیلی بود. آنچه از محتویات سفر پیدایش به روایات اسلامی نفوذ یافت و بر آراء مفسران در حوزه فقه اثر گذاشت، در عرصه احکام زنان کاملاً مشهود است. باور أسفه السفهاء بودن زنان و وجوب نصب قیم برای آن‌ها در امور مالیشان، قصاص نشدن مرد برای ضرب و جرح همسرش و ... احکامی از این دست هستند.

یکی از مهم‌ترین مبانی اندیشه‌های غالیانه، مسأله باطن‌گرایی و کتمان سرّ است، غالیان با استفاده از شیوه‌های مختلف: درج در متون، جعل حدیث، تدلیس سندی و متنی، با انگیزه‌های سیاسی و فرهنگی تلاش در اشاعه این اندیشه‌ها در تراث حدیثی شیعه داشته‌اند. یکی از بسترهایی که ایشان برای نشر این اندیشه‌ها مناسب یافته‌اند، روایات تقیه بوده است. در این پژوهش، روایات «نهی از اذاعه سرّ»، با استفاده از روش تاریخ‌گذاری سندی و متنی، نقد می‌شود. این پژوهش نشان می‌دهد، کلمه «سرّ» در این روایات جایگزین کلمه «أمر» شده و مدخلی برای ورود اندیشه‌های غالیانه به اندیشه شیعه قرار گرفته است. وجود حلقه مشترک در اسناد این روایات، مبین زمان تحریف در متن این روایات است.

افتراق‌ روایات مکان و سبب نزول سوره‌ی انسان، شکاف تفسیری را بین پژوهشگران فریقین ایجاد کرده و آنان را به انفعال و عدم استفاده از روایات یکدیگر واداشته است. تفسیرپژوهان برای تشخیص درستی و صحت روایات مربوط به این سوره به بررسی‌های متعدد سندی و متنی اقدام کرده‌اند. با این وجود، این سؤال مطرح می‌شود که چه روشی برای ارائه تفسیری مطابق با واقع در جهت تشخیص کیفیت افتراق مناسب است. در این مقاله با مقایسه روش‌های مختلف، روش مقایسه و تحلیل روایات به عنوان یکی از روش‌های مناسب برای تشخیص کیفیت افتراق و ارائه تفسیری مطابق با واقع انتخاب شد. از این‌رو، این نوشتار در مقام چنین رویکردی، به دنبال مهمترین تفاسیر مأثور فریقین، نور الثقلین و الدرّ المنثور بوده است تا زمینه‌ی بهره‌برداری بیشتر از تفاسیر روایی شیعه و اهل سنت را فراهم کند. با بررسی‌های انجام شده چنین به نظر می‌رسد که افتراقی از نوع تعارض در روایات کتاب الدرّ المنثور مطرح بوده، چنانکه روایات نور الثقلین همسو با یک طرف قضیه است، اما پس از حل این مسئله در کتاب الدرّ المنثور، نتیجه‌ی آن هم‌راستا با روایات نور الثقلین خواهد بود. این تحقیق به اشتراک در باب مکان و سبب نزول در دو تفسیر معتقد است و روایات نزول این سوره در مکه را بر اساس جو سیاسی و فشارهای حاکم بر راوی می‌داند. تفاوت سبب‌های نزول ارائه شده نیز از باب بیان مصادیق آیه، تسامح در لفظ نزول و هم‌زمانی و هم‌راهی اصحاب با پیامبر (ص) در هنگام نزول آیات است.

در میان احادیث معتبر تفسیری – که اغلب از مقام عصمت و امامت معصومین (ع) متأثرند – مواردی مشاهده می‏ شود که در آن‌ها پیامبراکرم (ص) و ائمه هدی (ع)، نه لزوماً با اتّکا به مقام عصمت و علم شخصی خود، بلکه با دقت و تدبّر در واژگان قرآن و استناد به آن‌ها، به برداشت‏ های لطیفی نایل شده‏ اند و این قبیل برداشت‏ ها را از پیروان خود نیز انتظار داشته‏ و گاه، آنان را با عبارات سؤالی- تعجبی مانند: «أما تَقرَأ هذِه الآیَة...؟! أما قَرأتَ...؟! أما قَرَأتَ هذه الآیة؟! اما سَمِعتَ اللهَ یَقوُل؟!» و ... بابت نداشتن این قبیل برداشت‏ها از قرآن، مورد استفهام و احیاناً بازخواست قرار داده‏اند. بازشناسی گونه‌هایی از این احادیث – که در واقع، مصادیقی از «تدبّر» معصومین (ع) در قرآن می‏ باشند و نه تفسیر و تأویل – از آن‌جا که روش‏ ها و الگوهای شایسته‏ ای را در اختیار علاقمندان به تدبّر در قرآن قرار می‏دهد، بسیار حائز اهمیت است. مقاله حاضر، با روش اکتشافی- تحلیلی و با جستجو در تفاسیر روایی، در پی پاسخ به این سؤال است که چه گونه‏‌هایی از تدبّر در قرآن را می‏توان در لابلای احادیث تفسیری معصومین بازشناسی و بسان روش‏ ها و الگوهای تدبّر معرفی کرد. گونه‏ های بازیابی شده عبارتند از: نکته‏‏‏‏‏ یابی از تقدیم‏ و ‏تاخیر کلمات؛ توجه به آیات پسین به منظور دستیابی به معانی واژگان؛ نکته‏‏‏‏‏ یابی از ساختار زبانی واژه ‏ها؛ تبیین آیات با یکدیگر؛ تدبّر در پرتو مخاطبه با قرآن؛ تدبّر‏ در قالب دعا و ....

برخی از مفسّران با استناد به عبارت «کانَتْ إِذَا نَزَلَتْ فَاتِحَةُ سُورَةٍ بِمَکةَ کُتِبَتْ مَکیةٌ، ثُمَّ یزِیدُ اللَّهُ فِیهَا مَا یشَاءُ بِالْمَدِینَةِ» به پیدایش آیات مستثنیات حکم داده‌اند. در حالی که آیات مستثنیات در طول تاریخ تفسیر بر اثر خلط میان معیارهای مکی و مدنی، اسباب نزول جعلی یا تطبیق‌های بعدی که از آن‌گاه تعبیر به شأن نزول می‌شده و تفسیر نادرست برخی از آیه‌های قرآن کریم به وجود آمده است. مفسران در تعیین مکی و مدنی بودن آیات و سور، چهار معیار زمان، مکان، موضوع و خطاب را مد نظر دارند که هرگاه معیار بر زمان باشد آیات مربوط به یهودیان گرچه در مکه نازل شده باشد مکی قلمداد می‌شود و اگر معیار بر خطاب و موضوع باشد همین آیات مدنی محسوب می‌شوند مانند آیه 20 سوره انعام. تفرد در نقل، ارسال سند، ضعیف و متروک الحدیث بودن راویان سخن فوق از مهمترین ضعف‌های آن است. وجود روایاتی از امامان شیعه، مبنی بر نزول بسمله در ابتدای سور و اختصاص تمامی آیات میان دو بسمله به یک سوره، از دیگر دلایل بی‌اعتبار دانستن عبارت فوق است. در این پژوهش به صورت توصیفی- تحلیلی یکی از مبانی و علت‌های پیدایش آیات مستثنیات مورد نقد قرار گرفته و برای نمونه به نقد و بررسی آیات مستثنیات سوره مزمل پرداخته شده است.