جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در مصادر روایی اهل ‌سنت، روایتی مبنی بر جدل امام علی (ع) با پیامبر (ص) نقل شده است. بنا بر مضمون روایت، پیامبر (ص) قصد بیدار کردن امام علی (ع) را برای نماز شب داشتند؛ امّا با پاسخ جبرگرایانه امام علی (ع) مواجه می‌شوند که در نهایت منجر به آزار و اذیت پیامبر (ص) می‌شود؛ لذا بررسی و ارزیابی این روایت امری ضروری به نظر مى‌رسد. تفرد ابن‏شهاب زهری در نقل آن، تخریب امام (ع) توسط دو امام دیگر، بی‌ادبی و جسارت نسبت به پیامبر (ص)، پاسخ جبرگرایانه امام علی (ع)، آزار و اذیت پیامبر (ص) و روی برگرداندن ایشان از امام علی (ع)، تعارض با عصمت امام علی (ع) و سیره عبادی ایشان، تعارض با شأن نزول آیه در کنار ادلّه و شواهد متعدد دیگر از جمله عواملی هستند که احتمال جعلی و ساختگی بودن این روایت را تقویت می‌کند.

استنباط حکمِ تکلیفی صفت نکوهیده‌ی عُجب و واکاوی پیامدِ وضعی این بیماری اخلاقی در اعمال عبادی، دیدگاه‌های مختلفی را در دانش فقه، پدیدار ساخته است و در شمارِ مباحث چالش‌برانگیز در رابطه اخلاق و فقه قلمداد می‌گردد. صفت ناشایستِ خودبینی، با جهل به مقام خداوند و نفوذ قدرت او در تمام شئون تحقّق می‌یابد و با صورت بخشیدن به کمالی خیالی، باعث فراموشی انتسابِ نعمت، توفیق و منزلت به پروردگار می‌شود. در این جستار که با روش تحلیلی- توصیفی به انجام رسیده است، ضمنِ مفهوم‌شناسی عجب، به تبیین چالش‌های موجود در نظریات فقهی درباره حکم عُجب، بر مبنای تحلیلِ محتوای روایات پرداخته شده است. فقیهان در کشف حکم تکلیفی عُجب در اعمال عبادی، دو دیدگاهِ حرمت و عدم حرمت را ارائه کرده‌اند. برخی از فُقها نیز عجب را از اوصاف نفسانی غیرقابل تعلّق حکم تکلیفی برشمرده‌اند. در ساحت حکم وضعی عُجب نیز نظریاتی همچون بطلان مطلق عبادات به دلیل خدشه در نیتِ عبادت؛ بطلان، تنها در فرض تقارن با عبادت؛ و عدم بطلان حتی در صورت تقارن با عمل عبادی؛ مطرح شده است. این نوشتار در فرایندِ قضاوت میان دیدگاه‌های فقهی، مهم‌ترین احادیث را در این زمینه مورد تبیین و ارزیابی دلالی قرار داده و نتایج ذیل را به دست آورده است: در مستندات حدیثی، عباراتِ دالّ بر حرمت به حقایقی متفاوت از عجب تعلّق یافته است و بر حرمت تکلیفی عجب دلالت نمی‌کنند. همچنین، مفاد احادیث بر معنایی اعمّ از صحّت و عدم صحّتِ وضعی دلالت دارند و تقلیل و عدم ترتّب ثواب را نیز، با وجودِ صحّت عبادت، شامل می‌شوند. از دیگر سو، تعلّقِ نهی به عنوان خارج از ماهیتِ عبادت، مانع از ظهور احادیث در اثر وضعی بطلان خواهد بود. بر این اساس، مستندات روایى در فقه‌پژوهی عُجب، تنها بر کراهت این صفت دلالت دارند و عُجب را باعث دورى معنوى از خداوند، عدم کمال عبادت و تقلیل یا عدم ثواب معرّفی می‌کنند.

مقتل الحسین (ع) موجود در بحارالأنوار علی‌رغم این‌که در غالب گزارش‌ها با گزارشِ ابومخنف موجود در کتاب شیخ مفید یکی است، اما مؤلف کوشیده نسبت به گرد‌آوری روایاتی دیگر از مقاتل روایی روی آورَد. این مقتل ضمن دربرداشتن اخبار متفرد نسبت به دیگر متون روایی، در برخی موارد با وقایع مسلّم و یا روایات تاریخی دیگر ناسازگار بوده و در مواردی شأن امام معصوم (ع) و یا خاندان معصومان (ع) خدشه‌دار شده به گونه‌ای که پایه و اساسی برای نقل علمای شیعی در قرن معاصر شده است. این مقاله می‌کوشد با رویکردی توصیفی- تحلیلی، روایاتی را که نخستین‌بار در میان روایات عاشورایی جای گرفت، ارزیابی نماید و از این رهگذر برخی از هجمه‌های تحریفی آن را در سنجه نقد قرار دهد.

در نقد متن هر حدیثی گردآوری تمامی داده‌های مرتبط و اِعمال دقیق ضوابط نقد، حائز اهمیت است. گاه به رغم دقت ناقد حدیث، وی از خطا مصون نمی‌ماند. این مقاله در صدد پاسخ به این سؤال است که تا چه اندازه نقدهای علامه شوشتری برای اثبات موضوع بودن حدیث، اتقان دارد؟ آسیب‌های نقد و بررسی‌های ایشان در حوزه روایات تفسیری چیست؟ این تحقیق با روش مطالعه کتابخانه‌ای و رویکرد تحلیلی - توصیفی در چهار نمونه روایت تفسیری به این نتیجه دست یافت که نقد مؤلف با وجود آگاهی از ضوابط نقد حدیث، دارای کاستی یا خطای سهوی است و آسیب‌‌های آن در سه عنوان قابل طرح است: «ناسازگاری نظر رجالی با مجموعه آیات و روایات معتبر، عدم توجه به روایات و گزارش‌های تاریخی معارض، ظنّی و ناکافی بودن ادلّه در اثبات مذهب راوی» و در نهایت مدّعای ایشان در موضوع بودن احادیث مربوطه را کافی یا قابل پذیرش نمی‌داند.

علامه سیدمرتضی عسکری از محدثان معاصر است که با همتی بلند و از رهگذر بررسی و تحلیل روایات به پیگیریِ ریشه‌ی اختلافات بین مذاهب اسلامی پرداخته است. افزون بر ایران آثار ایشان در سایر کشورهای اسلامی نیز مخاطبانِ بسیاری از جمله در میان علما پیدا کرده است. این حدیث‌پژوه در تحقیقات علمیِ خود با جمع همه‌ی روایات ذیل یک موضوع از اصیل‌ترین منابع حدیثیِ اهل‌سنت به پاسخ‌گوییِ شبهات در مورد مکتب اهل‌بیت پرداخته و کوشیده است بسیاری از اختلافات را بر اساس مشترکات میان مذاهب اسلامی از میان بردارد. وجود کاستی در آثار مکتوبِ شخصیتی مانند علامه عسکری به ویژه آثاری با این تنوع موضوعی امری طبیعی است. نقد ناکافی روایات صحیح از نظر اهل‌سنت در پاره‌ای موارد، رد یک باور بدون استناد به همه‌ی ادله‌ی طرف مقابل و به اشتراک‌ نگذاشتن چگونگی فهم و نقد روایات در برخی موضوعات از جمله کاستی‌های آثار ایشان است.

یکی از روایاتی که صاحب‌نظران عرصه علوم قرآن، فقها، مفسران و قرائت در منابع خود به آن استناد نموده‌اند، روایت «إِقْرَأْ کَمَا یَقْرَأُ النَّاسُ‏» است که نزد بسیاری از اندیشمندان صحت سند و متن آن پذیرفته‌شده است؛ اما برخی سند آن را صحیح ندانسته‌اند و دلیل آن را وجود راوی ضعیفی به نام سالم‌ بن أبی‌سلمه دانسته‌اند. البته این روایت با عنوان‌های سالم بن سلمه و سالم أبی سلمه نیز در منابع روایی آمده است. ازآن‌جهت که روایت مذکور از روایات مهم و مورد استناد در فقه، علوم قرآن، تفسیر و قرائت است، واکاوی سند از حیث صحت و ضعف ضروری به نظر می‌رسد؛ به‌ویژه که بیان‌شده کنیه سالم‌بن‌سلمه، ابوخدیجه و ابوسلمه است و این دو کنیه برای سالم بن مکرم نیز به کاررفته و در تعدادی از روایات، بدون ذکر نام سالم‌بن‌سلمه یا سالم‌بن‌مکرم، کنیه ابوخدیجه استعمال شده است و این موضوع احتمال یکی بودن سالم بن مکرم و سالم بن سلمه را مطرح می‌نماید. بنابراین با تکیه‌بر ترجمه این راویان در منابع رجال، روایات هر چهار راوی از منابع روایی استخراج و از جهت راوی، روایت، مروی عنه و منابع نقل روایت مورد ارزیابی و بررسی قرار می‌گیرد تا بتوان به آخرین راوی حدیث دست‌یافت و به صحت و ضعف سند حدیث حکم نمود. نتایج حاصل از بررسی روایت، مروی عنه و منابع نقل روایت نشان می‌دهد، سالم بن سلمه و سالم أبی سلمه تصحیف شده از عنوان سالم بن أبی‌سلمه است و این شخص غیر از سالم‌بن‌مکرم است که روایاتی با مضامین تفسیری و فقهی دارد.

ابوبصیر لیث بن بختری از راویان امامان باقر و صادق (ع) است. غالب رجالیان متقدم درباره توثیق صریح ابوبصیر مرادی سکوت کرده‌اند. در این میان دیدگاه ابن غضائری متفاوت از دیگران است؛ او ضمن گزارش رنجش و کدورت خاطر امام صادق (ع) از ابوبصیر مرادی، وجود طعن بر دین او را پذیرفته؛ اما آن را مانع از توثیق وی ندانسته است. در این مقاله که به روش توصیفی- تحلیلی نگاشته شده است درصدد تحلیل رأی ابن غضائری درباره ابوبصیر مرادی برآمده‌ایم و تأثیرپذیری سخن ابن‌غضائری درباره ابوبصیر از روایات، نکوهش وی را نتیجه گرفتیم؛ دلیل رنجش و کدورت خاطر امام صادق (ع) از ابوبصیر مرادی، بروز رفتارها و گفتارهای ناشایست او و درک ضعیف او از مقوله امام‌شناسی بوده است. در همین راستا مقصود از طعن در دین در کلام ابن غضائری، طعن در روش و منش اوست.

اعتبار به عنوان یکی از ملاک‌های مهم گزینش و نقل روایات نزد شیخ صدوق مطرح است، اما این‌که این ملاک در کلیه روایات و آثار وی، مدنظر بوده، میان عالمان حدیث محل اختلاف است. مقاله حاضر که به روش توصیفی ـ تحلیلی به سامان رسیده، به بررسی میزان اعتبار انواع روایات در آثار شیخ صدوق از نگاه وی پرداخته است. یافته‌ها نشان می‌دهد که وی ـ جدای از کتاب من لایحضره الفقیه که به اعتبار روایات آن تصریح کرده ـ در سایر آثار ملاک‌های دیگری چون مناسبت با محتوای کتاب و سبک آن نوشتار را لحاظ کرده و درجه اعتبار روایت احیاناً در اولویت بعدی وی بوده است. هم‌چنین از آن‌جا که موضوع اعتبار در روایات طبی، اعتقادی، تفسیری و اخلاقی بسان روایات فقهی حائز اهمیت نبوده ملاک اصلی انتخاب وی واقع نگردیده است. با این حال، گفتنی است شیخ صدوق در اکثر موارد، روایاتی را برگزیده که «عدم اعتبار» آن‌ها برای وی محرز نگشته و گاه که به نقل روایت غیر معتبر پرداخته به عدم اعتبار و احیاناً دلیل نقل آن تصریح کرده است.

کتاب تحف‌العقول عن آل‌الرسول (ص) اثر حسن‌بن‌شعبه حرانی دربردارنده روایات طوال و قصار رسول خدا (ص) تا امام حسن عسکری (ع) است که مشخصه اصلی آن‌ها ارسال در سند است. افزون بر ارسال اسانید، مطابق تصریح مؤلف، جملات حکیمانه هم‌سنخ با روایات ائمه (ع) نیز در این کتاب نقل شده و مؤلف آن‌ها را به ائمه (ع) نسبت داده است. استناد این اقوال به ائمه (ع)، ضرورت بازیابی این دسته از روایات و تبارشناسی آن‌ها در جهت تعیین وضعیت آن‌ها را روشن می‌سازد. به همین منظور در این مقاله 638 روایت قصار حضرت علی (ع) تا امام حسن عسکری (ع) در تحف‌العقول جمله به جمله بررسی شده است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد در انتساب دوازده روایت از مجموع روایات قصار تحف‌العقول به ائمه (ع) شواهد متقنی وجود ندارد. بعضی از این عبارات در قالب حکمت‌هایی از حکما، شاعران، زاهدان است یا از سوی راوی مجهول در دیگر مصادر ثبت شده است. بعضی دیگر نیز، نقل تاریخی یا ضرب‌المثلی است که به امام (ع) نسبت داده شده است. همچنین بیش از 14درصد روایات، پیشینه‌ای در منابعِ موجود ندارند و برای اولین‌بار در تحف‌العقول نقل شده‌اند. مقاله حاضر به روش توصیفی در صدد ریشه‌یابی تاریخی روایات تحف‌العقول است.

شرح سیدعلی خان - ریاض السالکین - از شروح «کامل و جامع» بر صحیفه سجادیه به زبان عربی است. مؤلف این شرح دارای تبحّر در علوم مختلف بوده لذا این شرح آکنده از مباحث مختلف ادبى، بلاغی، قرآنى، روایی، کلامى و عرفانی است. مسئله اصلی این نوشتار گونه‌شناسی دریافت‌های سیدعلی خان در مقام فهم متون ادعیه صحیفه سجادیه است. با بهره‌گیری از الگوهای نقد متن، به گونه‌شناسی دریافت‌ها و فهم‌های صاحب ریاض‌السالکین پرداخته شده است. نتایج حاکی از این است که وی در مقام دریافت مبتنی بر متن، با بهره‌گیری از علوم زبان‌شناختی به بهترین شکل ممکن به تجزبه و تحلیل مضامین ادعیه پرداخته است؛ همچنین با استفاده از علوم بلاغت توانسته زیبایی‌های لفظی ادعیه را به نمایش بگذارد و در مواردی از آن‌ها استفاده معنایی نیز ببرد؛ در عین حال وارد سطح فرهنگی دریافت از متن نشده است. بخش دیگر دریافت‌های وی مبتنی بر فرای متن است که در این گام صاحب ریاض با برقراری بینامتنیت بین متون ادعیه و آیات قرآن و روایات ائمه معصومین (ع) به‌ویژه نهج‌البلاغه به شرح و توسعه مضامین ادعیه پرداخته است. همچنین بخش قابل‌توجهی از این شرح حاصل پدیده تفسیر در تفسیر است.