جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«مدارا» به معناي لطف، تساهل، نرمي و دوري از درگيري با فرد به خاطر شّر اوست. در قرآن کريم، مدارا به‌عنوان برکت و رأفت ياد شده است. در خانواده و اجتماع، اگر انسان با ديگران مدرا نکند و در سختي‌ها و ناگواري‌ها با عصبانيت و خشم رفتار کند، به اعتماد اجتماعى، صحت تربيتي و اخلاقى خود ضربه خواهد زد. هدف اين پژوهش، بررسي قلمروهاي مختلف مدارا در سيرۀ امام علي عليه السلام است که براي جمع‌آوري اطلاعات، از روش کتابخانه‌اي استفاده شده و داده‌ها با استفاده از روش توصيفي و تحليل محتوا مورد بررسي قرار گرفته است. يافته‌هاي پژوهشي حاکي از اين است که در فضليت مدارا، بسياري از فضايل مانند خضوع و خشوع، نوع‌دوستي، صبر و خويشتن‌داري، کظم غيظ، نداشتن کينه‌توزي، دوري از خشم، دوري از جنگ، دوري از ناسزا‌گويي و سهل‌گيري وجود دارد. امام علي‌ عليه السلام، متناسب با شريعت اسلام نگاهش بر آسان‌گيري بوده است، اما در بعضي مسائل مانند اموال عمومي، اجراي حدود الهي و برخورد با منکران دين به شدت برخورد کرده و هرگز اجازه نمي‌دادند کساني به اموال عمومي و حدود الهي و دين خدشه وارد کنند. سيرة عملي آن حضرت نيز، اجراي دقيق حدود الهي و تقسيم مساوي بيت‌المال بوده است.

شناخت هويت انساني و ويژگي‌هاي آن، نقشي انکارناپذير در مسائل علوم انساني دارد. هدف اين مقاله، پاسخ به اين مسئله است که اولاً، ملاصدرا ويژگي هويت انساني را چه مي‌داند؛ يعني چه ويژگي يا ويژگي‌هايي لازم است تا واقعيت وجودي در جرگۀ انسانيت وارد شده و از ساير موجودات متمايز شود؟ ثانياً، اين نوع نگاه ملاصدرا، چه تأثيري در هدف اخلاق دارد. روش اين پژوهش، توصيفي و تحليلي است؛ زيرا در ابتدا بايد با توجه به مباني فلسفي و انسان‌شناختي ملاصدرا، نظر او را در مورد ويژگي هويت انساني به دست آوريم. سپس، دلالت‌هاي اين نگاه را در هدف اخلاق تحليل کنيم. ملاصدرا با توجه به مباني خاص خود، اعم از فلسفي و انسان‌شناختي، ويژگي خاص انساني را «ناطقيت» مي‌داند و طبيعتاً دلالت آن در هدف اخلاق، به اين صورت است که هدف‌هايي همچون لذت شخصي يا آزادي به معناي الحادي آن را ردّ مي‌کند و نهايت حرکت انسان را در آگاهي هرچه بيشتر به فقر ذاتي و عين‌الربط بودن خود، به خالق و درک توحيد خاص و فناي في‌الله مي‌داند.

نفس، يكي از ابعاد وجودي انسان است كه داراي مراتب مختلفي و به حالات و شئون مختلفي متصف مي‌شود. يكي از اين حالات، حالت لوّامگي آن است كه پس از اتصاف به آن، «نفس لوّامه» خوانده مي‌شود. اينكه نفس لوّامه چيست و چه عواملي در فعليت و بيداري‌ آن نقش دارند، مسئله‌اي است كه اين پژوهش به دنبال پاسخ به آنها است. روش پژوهش، توصيفي ـ تحليلي است و در جمع‌آوري داده‌هاي، از منابع كتابخانه‌اي استفاده شده است. با مطالعه و بررسي منابع مربوطه، به دست آمد كه نفس لوّامه يكي از حالات، مراتب و شئون نفس است كه؛ هنگام ارتكاب معاصي توسط آدمي، بدان متصف مي‌شود؛ بدين معنا كه تمامي انسان‌ها از برّ و فاجر، بعضي هم در دنيا و هم در قيامت و بعضي صرفاً در قيامت، بر اثر حضور و بروز عواملي بيداري آفرين، اين حالت لوّامگي را در خود احساس كرده و در نتيجة‌، به دليل انجام فجور و يا قلت انجام كار نيك، ندامت حاصل شده و به ملامت خود مي‌پردازند.

اين پژوهش، با هدف بررسي مباني انسان‌شناختي و اهداف تربيت اخلاقي، از ديدگاه علامه طباطبائي با تأکيد بر تفسير الميزان و با روش توصيفي ـ تحليلي انجام شده است. نتايج پژوهش نشان مي‌دهد که علامه طباطبائي ضمن اشاره به دو ساحت جسماني و روحاني، «روح» را مبدأ حيات انسان مي‌داند. مفطور بودن به فطرت الهي، عقل، کمال‌جويي و حد يقف نداشتن آن، تفاوت در قابليت‌هاي فردي، اجتماع‌گرايي، اختيار و اراده، سعادت و رجوع الي‌الله و غيره، از جمله مباني انسان‌شناسي هستند که در ديدگاه علامه مورد توجه قرار گرفته است. علامه طباطبائي، هدف غايي تربيت اخلاقي را رسيدن به مقام قرب الهي دانسته و درک وابستگي تام انسان به خداوند و مرآتيت (حيثيت آينه بودن) ماسوي‌ الله، مقدمه قرار دادن دنيا براي آخرت، تبعيت از حق در گفتار و رفتار، دوري از صفات رذيله، تشخيص جايگاه خود در همة امور، تسخير محيط و استفاده از امکانات مادي، تصديق عملي يوم‌الدين و عدم وثوق به عمل خود را نيز به عنوان اهداف مياني و مقدمات نيل به قرب الهي معرفي کرده است.

انسان‌ها به دنبال سعادت در دنيا و آخرت هستند و از هلاکت و عذاب اخروي گريزانند. آدمي ناچار است براي هدايت خويش، به آيات و روايات مراجعه کرده و به آموزه‌هاي اخلاقي معصومان عمل کند. يکي از رذيله‌هاي زيان‌بار اخلاقي، عُجب است که موجب هلاکت، فاسد شدن و حبط اعمال مي‌شود. براي رهايي از عجب و آسيب‌هاي خودپسندي، ابتدا بايد عوامل ايجاد آن و زيان‌ها و پيامدهاي آن از روايات استنباط شود؛ زيرا با شناخت علل عجب، مي‌توان از آن عوامل دوري کرد و با آگاهي از زيان‌هاي حاصل از عجب، زمينة تنبّه انسان فراهم آمده، و براي دوري از عجب، تلاش مي‌کند. بر اساس روايات، عواملي مانند بزرگ‌پنداشتنِ اعمال و کوچک‌ شمردن و فراموشي گناهان علل ايجاد عجب هستند. همچنين، طبق روايات پيامدهايي مانند تسلط شيطان بر انسان، دوري از خداوند، ايجاد کينه و دشمني در اطرافيان، تنهايي، وحشت، توقف رشد علمي، جهالت، کاهش اعمال نيک و پوشيده ماندن عيوب، برخي از زيان‌هاي حاصل از عجب هستند.

کنترل جمعيت و راه‌هاي آن، يکي از مسائل مهم و تأثيرگذار اجتماعي، اخلاقي و حقوقي مورد بحث در جوامع بشري است. جواز يا عدم جواز آن، موضوع نزاع موافقان و مخالفان است. موافقان، به ادله‌اي همچون محدوديت منابع، اصول لذت‌گرايي، سودگرايي و آرمان‌گرايي، مفهوم حقوق طبيعي، مبناي تحقق عدالت اجتماعي و مدرنيته تمسک جسته که همگي قابل خدشه‌اند. در مقابل، مخالفان نيز ادله‌اي ارائه کرده‌اند؛ اما در اين مقاله از منظر اخلاق کاربردي، با کاربست اصول، مباني و ارزش‌هاي مکتب اخلاقي اسلام، به مسئلة کنترل جمعيت پرداخته و ضمن بررسي ادله موافق و مخالف، آن، با کشف قيود پنهان به حل تعارض و در نهايت، اتصاف اين مسئله به خوبي يا بدي دست يافته‌ايم. التبه خوبي يا بدي آن، مطلق نبوده و تابع مصالح و مفاسد است که در صورت تزاحم با مصلحت برتر، تنها حکم مصلحت برتر فعليت مي‌يابد.

در نگاه توحيدي، همة کارها حتي افعال اختياري انسان، متعلق قضا و قدر الهي است. از سوي ديگر، با توجه به کامل مطلق بودن خدا و احسن بودن نظامش، لازم است که همواره راضي به قضاي الهي باشيم. حال وظيفة انسان در موارد کفر و عصيان چيست؟ رضا يا عدم رضا؟ انديشمندان اسلامي از ديرزمان پاسخ‌هاي متعددي به اين مسئله داده‌اند که مهم‌ترين آنها بدين‌قرار است: 1. صاحب رساله قشيريه با تخصيص؛ 2. برخي عرفا با تفکيک بين قضا و مقضي؛ 3. ميرداماد با تفکيک بالذات از بالعرض؛ 4. ملاصدرا با تدقيق در معناي قضاء و لازمة آن؛ 5. رباني گلپايگاني با تفکيک قضاء تکويني از قضاء تشريعي؛ 6. شهيد مطهري با تفکيک کار منسوب به خدا از کار منسوب به بنده؛ 7. راه‌حل ديگر، توجه به ملاک رضايت و عدم رضايت؛ يعني حسن و قبح عمل است که به نظر نگارنده ريشة حل مشکل است. در اين نوشتار، با طرح و بررسي پاسخ‌هاي مذکور به روش توصيفي ـ تحليلي درصدد حل اين معماي اخلاقي هستيم.