جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

افراط در تأویل‌گرایی، یکی از ویژگی‌های مهم اسماعیلیه است که موجب تمایز آنان از سایر مذاهب اسلامی می‌شود. با توجه به آثار حکیم ناصرخسرو قبادیانی، یکی از کلیدی‌ترین مؤلفه‌های ذهنی و اعتقادی این حکیم و سخنور بزرگ ادب فارسی، مقولۀ تأویل است. او به‌عنوان «حجت» در مذهب اسماعیلی، در آثار منظوم و منثور خود بارها مسئلۀ تأویل را به کار برده است؛ چنانکه کتاب وجه دین او آکنده از تأویلات است؛ به گونه‌ای که در این کتاب بسیاری از احکام دین و شریعت را نیز تأویل کرده و قائل شده است شریعت بدون تأویل هیچ ارزشی ندارد و همچون جسد بدون روح است. همچنین، علامه طباطبایی، فیلسوف و مفسّر معاصر، در باب تأویل برای الفاظ قرآن، معانی باطنی قائل است. هر دو آنان معتقدند کل قرآن تأویل دارد؛ اما بیشتر تأویل‌های ناصرخسرو در باب شریعت است و بسیاری از آنها از نوع تأویل مذموم؛ امّا تأویل‌های علامه طباطبایی براساس معارف قرآنی و اهل بیت است و از نوع تأویل محمود. علامه طباطبایی با وجود اعتقاد به تأویل همۀ آیات، برخلاف ناصرخسرو به تأویل آیات‌الاحکام نپرداخته است و تأویل‌های ناصرخسرو با نظر او سنخیت و مطابقت ندارند. در این مقاله، ابتدا تأویل ازنظر ناصرخسرو در کتاب وجه دین و علامه طباطبایی در تفسیر المیزان به روش توصیفی – مقایسه‌ای، بررسی و سپس تشابه و تفاوت نظر آنان تبیین و تحلیل شده است.

خدا در فلسفه و کلام اسلامی با اسامی مختلفی خوانده می‌شود و مفاهیم به‌کاررفته برای اسم خاص خدا در فلسفه، متفاوت از کلام است. شیخ مفید، متکلمی است که از معتزله بهره گرفته و نگاه او به خدا عقلانی و با استفاده از مفهوم دینی است؛ او خدا را «الله» می‌نامد. خواجه نصیر شخصیت شاخص فلسفۀ مشاء و صاحب‌نظر در علم کلام و نگاه او به مسئلۀ خدا نیز بهره‌گیری از فلسفه و کلام است. او از «صانع»، «خالق»، «باری»، «الله» و نیز «واجب‌الوجود» برای اسم خدا استفاده کرده است که از حیث مفهومی با هم متفاوت‌اند. مسئلۀ ما این است که مفهوم خدا نزد شیخ مفید و خواجه تا چه حد کلامی و فلسفی است. در این نوشتار، در دو ساختار محتوایی و روش‌شناسی، مفهوم‌سازی خدا نزد شیخ مفید و خواجه، بررسی و در ضمن آن، جایگاه کلام و فلسفه در مفهوم‌سازی خدا نزد آنها روشن می‌شود. شیخ مفید، کلام را عقلانی و نه فلسفی می‌داند و از حیث مفهومی از فلسفه بهرۀ کمی می‌گیرد. خواجه، کلام را فلسفی می‌کند و از حیث مفهومی که برای خدا بر می‌گزیند و در اثبات وجود خدا و بیان صفاتش، نگاه غالب فلسفی دارد.

تعین معنا در تفسیر، مفهوم مرکزی هرمنوتیک کلاسیک است و این نحلۀ فکری با چنین ایده‌ای، ابزاری مناسب برای فهم قصد مؤلف در متون مقدس فراهم می‌کرد. با ظهور هرمنوتیک فلسفی و طرح مباحثی چون تولید معنا با دیالوگ میان مفسر و متن، هرمنوتیک کلاسیک و مفاهیم مرکزی آن به چالش کشیده شد. نتیجۀ چنین باوری، حذف ایدۀ «کشف قصد مؤلف» از فرایند تفسیر و حتی خلق ایدۀ «مرگ مؤلف» بوده است؛ اما توجه‌نداشتن به قصد مؤلف و درنتیجه، باور به عدم تعین معنا مشکلاتی چون «بی‌معیاری» و درنهایت «نسبیت‌باوری» را در پی داشت و به همین سبب انتقاداتی را به سوی خود روانه ساخت. هرمنوتیک انتقادی اریک هرش با ایده‌محوری «بازآفرینی قصد مؤلف» در چنین فضایی ظهور کرد. در تحقیق حاضر، در گام اول، آرای اریک هرش در نقد هرمنوتیک فلسفی، نقد و بررسی و در گام بعدی به امکان و حتی ضرورت بازآفرینی قصد مؤلف در آرای او پرداخته می‌شود تا از این رهگذر بار دیگر علم هرمنوتیک به‌مثابۀ ابزاری کارآمد برای فهم متون مقدس معرفی شود.

بشر در طول تاریخ، استدلالات مختلفی را برای تحکیم ادعاها و استوارساختن عقایدش برگزیده است. هم‌اکنون به نظر می‌رسد شیوه‌های استدلالی استقرایی ـ آماری، دستاوردهای جدیدی برای علم کلام به ارمغان آورد. هدف اصلی این پژوهش، اثبات حقانیت مذهب شیعۀ اثنی عشری با رویکردی نوآورانه است؛ در این مسیر از مطالعات کتابخانه‌ای با رویکردی تحلیلی - اکتشافی بهره برده شد. در این پژوهش با بهره‌گیری از اخبار و اطلاعات به‌دست‌آمده از اهل ‌سنت یا غیرمسلمانان، تجربۀ زیستی یک نسل بلافصل چهارده‌گانه، پیمایش و چنین تبیین شده که کمالات و فضائل انسانی به‌نحو شگفتی در این خانوادۀ دویست‌وپنجاه ساله، یکی پس از دیگری تکرار شده است؛ به گونه‌ای که در هیچ‌کدام از نسل‌های پادشاهی یا روحانی چنین شکوهمندی مستمری مشاهده نمی‌شود. استمرار این وضعیت در طول دو قرن و نیم و با فشار و تعقیب حاکمان ستمگر، این گزاره را تقویت می‌کند که قدرتی فراتر از تنظیمات بشری، چگالش فضائل را در این نسل اراده کرده است؛ چه آنکه هر یک از ابنای بشر درنهایت می‌توانند در سطح فرزندان و نوه‌های خود مداخله کنند و نه در دامنۀ چندین نسل بعد از خود! این پژوهش، استنباط احتمالاتی مذکور را رهیافت جدیدی در دریافت حقانیت شیعه، فراروی جامعۀ علمی نهاده است.

یکی از دغدغه‌های مهم متفکران اسلامی در طول تاریخ، شناخت صحیح خداوند متعال بوده است. میرزا مهدی اصفهانی با تأکید بر آیات و روایت، درصدد بیان روش خاصی برای شناخت خداوند متعال است که با روش فلاسفه و عرفا متفاوت است. ازنظر میرزا مهدی اصفهانی، استدلال‌های فلسفی نه‌تنها ما را به خداوند متعال نمی‌رساند، درواقع حجابی برای معرفت خداوند متعال است و این شناخت ما را در مفاهیم ذهنی متوقف می‌کند. ازنظر میرزا مهدی، شناخت و معرفت ذات الهی تنها به‌وسیلۀ خداوند متعال و با معرفت فطری حاصل می‌شود. میرزا مهدی بیان می‌کند در مسئلۀ شناخت خداوند باید میان دو مقام اثبات خداوند و معرفت خداوند تفکیک قائل شد. منابع دینی، یکی از منابع مهم و تأکیدشدۀ میرزامهدی اصفهانی است. با مراجعه به منابع دینی، مشخص می‌شود تفکیک میان دو مقام اثبات و معرفت خداوند صحیح نیست و چاره‌ای غیر از استفاده از مفاهیم ذهنی برای شناخت خداوند متعال نیست. همچنین با توجه به بسیط‌بودن خداوند متعال، مشخص می‌شود معرفت فطری تبیین‌شدۀ میرزامهدی، امر ناممکنی است.