جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این نوشتار بر آن است که طبیعت عقل یک معرفت اجمالی به­نحو یک دانش محض و ضروری نسبت به چیستی دین دارد. بر این اساس هرگاه عقل با واقع دین روبه­رو شود بر حسب آن دانش پیشینی پایه، در شناخت آن توفیق دارد و هرگاه دین­نمایی بر او عرضه شود یا پذیرفته نمی­شود یا در مصاف با آن معرفت اجمالی کنار گذاشته می­شود. بر پایه‌ی این شناخت اجمالی عقلی به‌واقع دین، بسیاری از تعریف‌های ناظر به چیستی دین از اعتبار می‌افتند. در نهایت، این معرفت اجمالی به پایه‌های دین، هم در عقل نظری و هم در عقل عملی، آشکارسازی شده و به یکدیگر پیوند داده می‌شوند. این پایه‌ها عبارتند از مبدأ هستی، راهنمای هستی و جهان غایی هستی در عقل نظری و مبدأ اخلاق، راهنمای اخلاق و جهان اخلاق در عقل عملی. اصل‌ها و پایه‌های هستی و اخلاق از دانش طبیعت عقل‌اند و با یکدیگر تعریفی از دین را به دست می‌دهند که می‌تواند مقبول همه باشد و از آراء شخصی فاصله بگیرد. با این تعریف می‌توان به شناخت جهانی دین نزدیک‌تر شد.

در این نوشته استدلال­های جیمز در مقاله اراده معطوف به باور را بررسی می­کنیم. این استدلال­ها شامل سه استدلال عمده­ی استدلال علیه شاهدگرایی کلیفوردی، استدلال برای حق باورآوری و استدلال برای اراده باورآوری می­شود. جیمز برای صورت­بندی این سه استدلال اصلی از دو استدلال دیگر هم استفاده می­کند که ما آنها را استدلال حقیقت­جویانه و خطاپرهیزانه نامیدیم. تمام این استدلال­ها بر دو پایه آسان­باوری و نظریه استعدادی باور مبتنی است. بدون این دو مبنای فکری هیچ­یک از استدلال­های جیمز در اراده معطوف به باور کار نمی­کنند و به هدفی که دارند نمی­رسند. سنخ استدلال‌های وی برخلاف تصور رایج از سنخ استدلال‌های شاهدگرایانه­ای است که با مدل شاهدگرایانه کلیفورد تفاوت می­کند. به همین سبب، عموما نقد او بر شاهدگرایی کلیفورد را نقدی بر کلیت شاهدگرایی محسوب می‌کنند که برداشت صحیحی نیست. در نهایت، پیامدهای منطقی استدلال­های جیمز را بررسی و نقد می­کنیم. ایراد نسبی‌گرایی و عدم رابطه میان صدق و خیر از جمله نقدهایی که بر استدلال­های وی وارد شده است.

صدرا در تقسیم اشقیاء و کفار، از گروهی با نام کافر فطری یاد می‌کند که مقصود، وجود داعیۀ کفر در فطرت اولیۀ برخی نفوس است. کفر فطری با برخی دیدگاه‌های فلسفی صدرا و آموزه‌های دینی هم‌چون فطرت الهی انسان در قرآن، جبر و اختیار و وحدت نوعی انسان در بدو خلقت متعارض است؛ اما با بررسی آثار صدرا متوجه می‌شویم که: داعیۀ کفر بدون ضمیمۀ قدرت موجب کفر نمی‌شود و محذور جبر پیش نمی‌آید. میل به کفر با فطرت الهی و لوازم آن‌ از جمله شوق به خیر محض، منافاتی ندارد زیرا وجود انسان مجموعه‌ای از امیال متضاد است. تفاوت آدمیان در فطرت اولی در عین وحدت نوعی اولا با توجه به تفکیک مراتب فطرت قابل جمع است و ثانیا صرف استعدادهای متفاوت، موجب تفاوت در ذات نمی‌شود بلکه فعلیت این قوه و استعدادها، تغییر و تمایز نوع را به‌دنبال دارد.

ابن‌سینا امکان استقبالی را به معنای نفی هر گونه ضرورتی در زمان آینده می‌داند. وی شرط عدم وجود شیء در زمان حال را در این نوع از امکان شرط نادرستی می‌داند. در این پژوهش پس از ارائۀ صورت‌بندی فرمال از معانی امکان (عام، خاص، اخص و استقبالی) و نشان دادن وجود ابهام در معنای امکان اخص در کتاب شفا، به این مسئله خواهیم پرداخت که آیا شرط عدم «ضرورت به شرط محمول» در تعریف امکان استقبالی، که پس از ابن‌سینا به این تعریف افزوده شده است، شرط درستی است. دو تحلیل از امکان استقبالی ارائه خواهد شد و نشان خواهیم داد که اولاً این شرط برای اولین بار توسط سبزواری مطرح نشده است، بلکه پیش از وی قطب‌الدین رازی آن را ارائه داده است. ثانیاً این شرط با سیستم موجهاتی ابن‌سینا سازگار نیست.

در جهان اندیشه برای نخستین بار در یونان باستان از زمان پیش سقراطی‌ها، عقل به مثابه تنها ابزار شناخت آدمی در مقابل نگاه‌های اسطوره‌ای و رازآلود به جهان قرار گرفت و در نزد ارسطو سازوکار عینی یافت. به همین جهت ما ارسطو را مصداق بارز و نهایی عقل یونانی تلقی می‌کنیم و در این نوشتار مواجه الاهی دانان اولیه مسیحی با عقل یونایی و نسبت آن با ایمان مسیحی را بررسی می‌کنیم. فرضیه ما این است که عقل عرفی به مثابه تنها ابزار عادی و عرفی شناخت آدمی که ما از آن به عقل یونانی تعبیر می‌کنیم نزد الاهی دانان دوره‌های اولیه و میانه مسیحی با همین وصف شناخته شده بود و آنان نیز آن را با همین وصف به رسمیت می‌شناختند. بر این اساس به سراغ الاهی دانان بزرگ و تأثیرگذار دوره آباء رفته‌ایم و تلقی آنها از مواجهه و تقابل ایمان مسیحی با عقل یونانی را پی گرفته‌ایم تا از این رهگذر تلقی آنان از عقل را دریابیم. در نهایت به این نتیجه رسیده‌ایم که الاهی دانان دوره اولیه و میانه مسیحی از عقل یونانی به حکمت بشری، فلسفه و حکمت این جهانی تعبیر می‌کردند و همان تلقی یونانی - ارسطویی یعنی به عنوان تنها ابزار عادی و عرفی شناخت از آن داشتند و در مقابل، ایمان یا وحی مسیحی را نوعی فیض فوق طبیعی یا فوق عقلی می‌دانستند. در نتیجه همیشه محدوده و حوزه کارکرد این دو را از هم متمایز دانسته‌اند؛ این بررسی و نتیجه‌گیری به جهت مواجهه ما با مباحث عقل و ایمان می‌تواند راهگشا و مفید باشد.

با التفات به تناظر حقیقی میان انسان با مراتب «هستی» و «حقیقت» و افزودن «شهود» - در حکمت اشراق - و «تأویل» - در حکمت متعالیه-، به مثابه یک روش در طول سایر طرق فهم حقیقت، امکان کشف ساحت وسیع­تری از علم میسور می­گردد که نه تنها با سایر ابزارها و روش­ها منافات ندارد بلکه جامع همه آن­ها قلمداد می­شود. هدف نوشتار حاضر این است که با بررسی مؤلفه­های مذکور در حکمت اشراق و متعالیه، ظرفیت­ این ساحت از علم، که می­توان آن را «علم اشتدادی» خواند، را مورد سنجش قرار دهد و در راستای نظریه­های مختلف فلسفه علم، به ارائه علم شناسی نوینی بپردازد. در این دو مکتب هستی ذومراتب بوده و انسان همواره در مسیر کشف حقیقت اعم از آفاقی و أنفسی در تکاپو است و به موازات ارتقای درجات وجودی افراد، طیف ممتدی از دریافت­ها و فهم­های متعدد نیز رخ می­دهد. از این­رو به نظر می­رسد با شناسایی ظرفیت­های علم اشتدادی در حکمت اشراق و متعالیه، علم به ابعاد مختلف یک شیء و حذف شکاف میان عالم و معلوم ممکن گردد؛ به گونه­ای که با مجوز دریافت­های متعدد از حقیقت واحد، به شکاکیت و نسبیت مذموم نیز منجر نگردد.

دفاع از دیدگاه دکارتیِ علیت ذهنی - بدنی، با توجه به یافته‌های امروزۀ عصب‌شناسان از مغز انسان و همچنین انتقادهایِ جدیِ فلسفی‌ به آن، به نظر دشوار می‌رسد. باوجود‌ این، جاناتان لو می­کوشد، با بازبینی در برخی از مفروضات دکارت و نیز ارائۀ طرحی نوین از علیت ذهنی - بدنی، دیدگاه متفاوتی را در قالب دوگانه‌انگاری جوهری ارائه کند. در این مقاله برآنیم تا برتری دیدگاه وی را نسبت به تقریر دکارتی نشان دهیم. به این منظور، در ابتدا اهم مشکلات پیش‌روی دوگانه‌انگاری جوهری، اعم از مسئلۀ ارتباط علّی، مسئلۀ جفت‌شدن و مسئلۀ بستار علّی، را توضیح خواهیم داد. سپس نشان می­دهیم که جاناتان لو، با تجدیدنظر در برخی از مفروضات دکارتی، مسئلۀ ارتباط علّی و مسئلۀ جفت‌شدن را حل می‌کند. همچنین توضیح خواهیم داد که لو، با توجه به جایگاه و نقشی که برای ذهن در جهان مادی قائل است، می‌تواند علاوه‌ بر تبیین حرکات ارادی انسان، طرح خود را با اصل بستار علّی نیز سازگار کند، اگرچه به نظر می‌رسد طرح او در این زمینه همچنان نیازمند شفافیت بیشتری است.

ظهور منطق‌های غیرکلاسیک در برابر منطق کلاسیک موجب از بین رفتن فرض پیشینی بودن معرفت منطقی شده بطوریکه منطق‌دانها از ترجیح یک نظریه منطقی بر نظریات دیگر سخن می‌گویند و مدلی برای گزینش معقول میان آنها ارائه کرده‌اند. روش‌شناسی استنتاج به بهترین تبیین از جمله مدلهای گزینش معقول میان نظریات علمی است و در این نوشتار نشان می‌دهیم که نظریات منطقی از ویژگی‌های لازم برای کاربست این روش‌شناسی در حوزه منطق برخوردارند. به‌ویژه نشان می‌دهیم که منطق‌دانها، چنانکه کارنپ می‌پنداشت، در گزینش نظریات منطقی آزاد نبوده، سازگاری یک نظام منطقی با شواهد پذیرفته شده و نظام دیگر با آن شواهد شرط گزینش معقول است. مسئله تفاوت معنای ادات ربط در منطق‌های مختلف یکی از مسائلی است که مقایسه‌پذیری منطق‌ها را به چالش می‌کشد و در این نوشتار ضمن معرفی یکی از راه حلها‌ی این مسئله آن را به گونه‌ای ترمیم می‌کنیم که از گزند نقدها در امان بماند.

«الهیات سلبی» به­مثابه نظریه­ای مهم در حوزه «زبان دین»، در الهیات یهودی، مسیحی و اسلامی پیروان زیادی دارد و در سه حوزه هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی و معناشناسی صفات الهی مطرح است و میان آنها پیوند مستحکمی برقرار است. از رهگذر این جستار مشخص می‌شود که بر پایه یافته‌های این تحقیق، علامه طباطبایی در برخی رساله­های فلسفی و عرفانی و در مواردی از تفسیر المیزان، با گذر از الهیات ایجابی در حوزه هستی‌شناسی صفات الهی و با تأثیرپذیری از عرفا به­ویژه سیداحمد کربلایی، الهیات سلبی را در این حوزه پذیرفته، بر این باور است که فیلسوفان بزرگی نظیر فارابی، ابن­سینا و حتی صدرالمتألهین به درک این دیدگاه نرسیده­­اند. به باور علامه طباطبایی، نامتناهی­بودن ذات الهی از یکسو و محدودیت مفهوم بما هو مفهوم از سوی دیگر، توجیه­کننده الهیات سلبی و مانع پذیرش الهیات ایجابی و صدق مفاهیم کمالی بر ذات الهی است.

در دهه گذشته، طرفداران برهان اجماع عام، تقریرهای سنتی این برهان را عقیم دانسته و صورت­بندی جدیدی از این استدلال ارائه داده­اند که با تکیه بر اجماع همگانی بسیاری از انسان­ها در اکثر دوران­های تاریخی، بهترین تبیین بر صدق خدا باوری را فراهم می‌آورد. در این پژوهش، به دنبال پاسخ­گویی به این سؤال­ها هستیم: آیا خداباوری، اعتقادی همگانی در طول تاریخ در تمام جوامع انسانی می­باشد؟ آیا بر فرض همگانی بودن یک باور، می­توان از نظر منطقی، صدق آن را نتیجه گرفت؟ یافته‌های پژوهش بر آن است که مقدمه اول این برهان، باور بسیاری از انسان­ها بر وجود موجود یا موجودات ماوراء طبیعی و مقدس در دوران گذشته و معاصر را از طریق شواهد مستقل تجربی، اثبات می­نماید. مقدمه دوم این استدلال با تکیه بر عام‌گرایی معرفتی، صدق احتمالی باورهای دینی همگانی را فراهم می­آورد، اگرچه تبیین­های تکاملی، رقیب جدی در برابر توجیه و صدق چنین باورهایی محسوب می‌شوند.