جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نگرش به عاشوراعاشورا، به مثابه یکی از مهم‌ترین رویدادهای تاریخ شیعه در دوران معاصر، گونه‌های مختلفی به خود دیده است. در این میان، دوران مشروطه و پهلوی پربسامدترین گفتمان‌های درون‌امامی را در حوزه مطالعات عاشورایی عرضه کرده‌اند. جستار پیش رو با توجه به بررسی مقاتل و منابع مطالعات عاشورایی این دوران در پی پاسخ به چرایی شکل‌گیری گونه‌های مختلف قرائت‌ها و رویکردها از عاشورا بر اساس روش توصیفی مطالعات آیینی و تحلیل قرائات جامعه‌شناسیِ متون است. بر مبنای فرضیه این تحقیق شیعیان در حفظ پیام‌ها و پیامدهای این واقعه پس از یک دوره واقعه‌نگاری، به‌تدریج با فاصله‌گرفتن از سبک تاریخ‌نگاری و متأثر از جریان‌های فکری، تأثیر شگرفی در نوع نگارش مقتل با قرائت‌ها و رویکردهای خاص در ادوار بعدی داشته‌اند. یافته‌ها نشان می‌دهد تطور گفتمان آیینی در میان جامعه شیعه متأثر از تحولات عصری و جریان‌های نوظهور، از عهد مشروطه تا عصر پهلوی و به‌تدریج تا انقلاب اسلامی، پایه‌های شکل‌گیری قرائت‌ها و رویکردهای جدیدی را فراهم آورده است. رویکردهای چندگانه برگرفته از این عناصر نویافته در مدل‌های گوناگونی همچون شهادت‌طلبی، گرایش سیاسی‌انقلابی و ... در این تحقیق بررسی شده‌اند.

درباره سُلیم بن قیس و کتاب منسوب به او، کتاب سلیم، از دیرباز تا کنون دیدگاه‌های مختلفی مطرح شده که می‌توان آنها را در پنج عنوان دسته‌بندی کرد: واقعی‌بودن سلیم و اعتبار مطلق کتاب سلیم؛ واقعی‌بودن سلیم و اعتبار نسبی کتاب سلیم؛ واقعی‌بودن سلیم و ساختگی‌‌بودن کتاب سلیم؛ ساختگی‌بودن سلیم و ساختگی‌بودن کتاب سلیم؛ و ساختگی‌بودن سلیم و اعتبار نسبی کتاب سلیم. این جستار با تحقیق در داده‌های موجود به دیدگاه دیگری دست یافته است: 1. درباره سلیم باید توقف کرد، اگرچه احتمال واقعی‌بودن او، به عنوان راوی معمولی، قوی است؛ 2. مؤلف/ مؤلفان این کتاب از روی تقیه هویت خویش را پنهان کرده و کتاب را پس از تألیف به سلیم نسبت داده‌اند، که در آن زمان در قید حیات نبوده است؛ و 3. بر پایه برخی شواهدفقط بخشی از این کتاب دارای هویت و اصالت اولیه بوده و گویا حجم معتنابهی از آن، افزوده‌های بعدی است. تازگی این دیدگاه به مؤلفه نخست و ترکیب مؤلفه‌های سه‌گانه برمی‌گردد.

مناسبات اجتماعی ‌سازنده، از شروط تداوم حیات ‌انسانی و از عوامل مؤثر در دست‌یابی به اهداف یا برون‌رفت از معضلات زندگی جمعی است. در اقلیت ‌بودن ‌شیعه، در کنار دور نگه‌داشتن آنها از صحنه قدرت ‌سیاسی و اقتصادی، رهبران ‌شیعه را ناگزیر به استفاده از تدابیر فرهنگی به ‌مثابه قدرت ‌نرم شیعیان برای رهاسازی پیروانشان از گرفتاری‌هایِ ‌شدیدِ سیاسی‌اقتصادی کرد تا ضمن حفاظت از اقلیت ‌شیعه، آنها را به گروه‌ اجتماعی منسجم، پویا و مؤثری تبدیل کند. مهم‌ترین راهبرد امامان ‌شیعه برای دست‌یابی به چنین موقعیتی مسئله این پژوهش است؛ کوششی که درصدد است بر اساس منابع تاریخی و با رویکردی توصیفی‌تحلیلی بر «سازواری اجتماعی» به عنوان تدبیر راهبردی امامان (ع)، شاخصه‌ها و پیامدهای آن تأکید کند. «تقویتِ همبستگیِ درونی» و «افزایش همگرایی بیرونی» از جمله پشتوانه‌های‌ اجتماعی ساخت داخلی و خارجی موجودیت و قدرت است که از رهگذر حفظ وحدت‌ اجتماعی، گسترش زندگی نیک‌خواهانه و ارتقای شأن‌ اجتماعی شیعیان موجبات تمایز بیرونی و گسترش‌ تدریجی حوزه نفوذ اجتماعی ایشان در جغرافیا و تاریخ گسترده‌تری را فراهم آورد.

ابن‌عربی و شارحانش با طرح و بسط مفهوم «اعیان ثابته» راهی جدید در تبیین مقولات دشوار کلامی و عرفانی گشودند. از جمله محمدجعفر لاهیجی، عارف ایرانی سدة 13 ه.ق.، در تفسیر مفتاح الخزائن کوشید نقش جبر و اختیار در سعادت و شقاوت انسان را به یاری آموزة اعیان ثابته تحلیل کند. این تحقیق که به روش توصیفی‌تحلیلی سامان یافته، نشان می‌دهد اعیان ثابته لوازمی دارد که به واسطه آن می‌توان پاره‌ای از مهم‌ترین مباحث کلامی را تبیین کرد. لاهیجی با استناد به مقولة «استعداد افراد» و قاعدة «متابعت اعیان خارجی از استعداد موجود در اعیان ثابته»، مباحثی همچون «علم پیشین خداوند قبل از خلقت انسان» و «کیفیّت بروز و ظهور اشیا و افعال آدمی بر اساس استعداد نهفته در عین ثابته» و نیز «مفهوم سعادت و شقاوت ذاتی انسان‌ها» و «ارتباط میان اعیان ثابته با کمال و هدایت آدمی» را توجیه و توصیف کرده است. بر پایة این استنباط، میزان جبر و اختیار حاکم بر اوضاع افراد و سایر موضوعات مرتبط را باید با استعداد مندرج در عین ثابتة ایشان سنجید و در حقیقت، اعیان ثابته هستند که مرزهای کردار آدمی و مسیر تعالی‌اش را مشخص می‌کنند.

در کلام حضرت علی (ع) توحید که شالوده و اساس تمام معارف دینی است، از جایگاه والایی برخوردار است. ایشان درباره توحید ذاتی، صفاتی، افعالی و عبادی مباحث ارزشمندی را با زبان متعارف و مستدل در نهج‌البلاغه بیان کرده ‌است، به گونه‌ای که علاوه بر اثبات وحدانیت خدا،هر گونه شباهت میان او و مخلوقات و نیز ترکیب در ذات را نفی می‌کند. از نظر حضرت، توصیف خدا با صفات محدود بشری ناصواب تلقی می‌شود. ایشان توحید و احکام آن را به گونه‌ای مستدل بیان کرده ‌است که ذهن مخاطب را یاری می‌دهد تا از فهم مقدمات به نتیجه دست یابد. این نوشتار با تفحص در سخنان حضرت با محوریت کتاب شریف نهج‌البلاغه، مباحث توحید را از دریچه منطق و به روش توصیفی‌تحلیلی بررسی کرده است. نتایج پژوهش بیانگر آن است که سخنان ایشان از لحاظ محتوا و ساختار، منطبق با اصول و قواعد منطق است و از این طریق افق‌های تازه‌ای از نهج‌البلاغه در معرض افکار ژرف‌بین قرار می‌گیرد.

اهمیت نگاه انتقادی به منابع اولیه در تاریخ و سیره‌نگاری و پرداختن به ضعف‌ها و قوت‌های آن با توجه به ارجاعات پژوهشی، ضروری به نظر می‌رسد. بازتاب نگارش سیره پیامبر (ص) در تتبعات تاریخی، با عنایت به ارتباط آن در خط مشی و بینش اعتقادی مخاطبان، به‌مراتب مهم‌تر از نقل تاریخ در بخش‌های دیگر آن است. این مقاله با تتبع در منابع تاریخی به شیوه تحلیلی و توصیفی به چرایی گزارش‌نشدن رخداد مباهله در آثار برخی سیره‌نویسان متقدم و نیز اختلاف‌های گزارش ‌ابن‌هشام با سایر مورخان در رخداد مباهله پرداخته است. به نظر می‌رسد علل اختلاف در سال وقوع مباهله، ادعای سکوت پیامبر (ص) در پاسخ به پرسش‌های نمایندگان نجران، حذف نام اهل ‌بیت (ع) و نقل ناتمام اصل رخداد در سیره‌ ابن‌هشام، ناظر به احتمالاتی چون فقدان استماع سیره‌نویسان از رخداد، تأثیر حکومت وقت در نگارش سیره، جهت‌گیری‌های مذهبی و کلامی در نقل روایت باشد.

برهان صدیقین یکی از براهین مهم در اثبات وجود خدا است. تقریرهای مختلفی از این برهان از زمان فارابی و ابن‌سینا تا به امروز صورت گرفته است. ملاهادی سبزواری یکی از شارحان تفکر صدرایی و بعضاً در زمره منتقدان آن است که می‌کوشد با پیش‌نهادن چهار تقریر از برهان صدیقین راه جدیدی در مباحث الاهیات بالمعنی الاخص بگشاید. هدف این مقاله بازخوانی این تقریرات است تا روشن کند که راه پیموده‌شده سبزواری تا چه حد مقرون به توفیق بوده است. از طرفی فیلسوفان معاصر، مانند عبدالله جوادی آملی و محمدتقی مصباح یزدی به هنگام نقل این براهین، آن را نقد نیز کرده‌‌اند. در این مقاله می‌کوشیم با اتکا به روش تحلیلی‌توصیفی، این نقدها را تبیین و تحلیل کنیم. نتیجه پژوهش این است که سبزواری فقط در دو تقریر با اتکا به اصالت وجود و صرف‌الوجود در راستای صدیقین قدم نهاده که آن دو تقریر هم خالی از اشکال نیست. یعنی هر دو مبنا از مسائل نظری و نیازمند اثبات است و استفاده از مبانی نظری و تشکیک‌پذیر از اتقان و استحکام برهان می‌کاهد.

برهان صدیقین عنوان برهانی است که در آن بدون توجه به موجود خاصی از موجودات نظام هستی، ذات واجب‌الوجود اثبات می‌شود. نخستین بار این عنوان را ابن‌سینا تقریر جدیدِ برهانی که پیش‌تر فارابی اقامه کرده بود، برگزید. این برهان بهترین و موجزترین برهان فلسفی و عقلی اقامه‌شده برای اثبات ذات خدا است. در این برهان از خود «وجود» به «واجب‌الوجود» اقامه استدلال می‌شود، به گونه‌ای که هیچ ‌یک از افعال الاهی، همانند حرکت و حدوث، حد وسط قرار نمی‌گیرد. ملاصدرا با توجه به اشکالاتی که در برهان صدیقین ابن‌سینا هست، این برهان را به صورت دیگری اقامه کرد. پس از آن سبزواری، به دلیل مقدمات بسیار که در برهان و استدلال ملاصدرا بیان شده بود، کوشید برهان صدیقین را به صورت دیگری بیان کند. وی سه تقریر از برهان صدیقین مطرح کرده که تمامیت برخی از آنها به ابطال دور و تسلسل است و برخی دیگر از آنها نسبت به برهان ملاصدرا کوتاه‌تر است و از مقدمات کمتری در آن استفاده شده است. نگارنده پس از بیان تقریرهای متفاوت سبزواری می‌کوشد آنها را تحلیل و بررسی کند.

این مقاله عهده‌دار مقایسه دیدگاه ابوالحسن اشعری و ابن‌تیمیه در باب صفات غیرخبری و خبری خداوند و تفسیر انسان‌وارانگارانه از آن با روش توصیفی‌تحلیلی است. در مقوله صفات غیرخبری، ابن‌تیمیه غالباً رویکرد سلف خویش را در پیش گرفته و بحث را به همان طریقت مطلوب اهل سنت مرتبط دانسته، اما اشعری در استدلال برای اثبات آن صفات کوشیده است. علی‌رغم اختلافات جزئی که میان آنها دیده می‌شود، به نتایج مشابهی دست یافته‌اند که همان معرفی خدا با صفات انسان‌وار است. اما در مبحث صفات خبری، اختلاف چندانی میان این دو متکلم دیده نمی‌شود. زیرا اندیشه این دو در اصل و اساس یکسان بوده و به مبدأ فکری واحدی، که همان توقف در ظواهر، بدون توضیح چند و چون مسائل است، باز می‌گردد. در حقیقت، اشعری و ابن‌تیمیه در غایت در موضوع خداشناسی اختلاف فراوانی با هم ندارند و عملاً از عرضه فکر منسجمی باز مانده‌اند. بخشی از این فقدان به منهج خداشناسی این دو باز می‌گردد که با تفسیر ظاهرگرایانه از صفات خدا عملاً خدایی انسان‌وار را معرفی کرده‌اند. این مقاله وجوه انسان‌وارانگاری خدا را در تفکرات این دو متکلم نشان می‌دهد و بیان می‌کند که هر دو عملاً از معرفی اسلام ناب به پیروانشان عاجز مانده‌اند.

ایمان به ظهور مصلح آخرالزمان و مهدی دوران در زمره امور غیبی است که رسول خدا (ص) از آن اطلاع داده و تأیید و پذیرش آن واجب‌ است. آیات قرآن، روایات متواتر از شیعه و اهل سنت و اجماع و اتفاق مسلمانان و ادراک مکاتب و ادیان گوناگون پیرامون نیاز به ظهور منجی از مهم‌ترین ادله‌ در اثبات ظهور مهدی امت از نسل پیغمبر آخرالزمان است. توجه به هر دو بُعد محتوای دینی و الزامات رسانه‌ای و بهره‌مندی از این دو برای شناساندن مطلوب موعود آخرالزمان ضروری است. در این پژوهش با بهره‌گیری از متون دینی و روایی با روش تحلیل درون‌مایه، به تمییز مشخصات منحصر به فرد حضرت حجت (عج) از مدعیان دروغین می‌پردازیم، و سپس با روش تحلیل گفتمان، رویکردها و گفتمان حاکم بر آثار رسانه‌ای 9 گروه اصلی فعال از مدعیان دروغین مهدویت را استخراج می‌کنیم و از میان این دو و تحلیل درون‌مایه مصاحبه با خبرگان مهدویت و رسانه، الگوی مطلوب رسانه‌ای مقابله با آنها را تبیین خواهیم کرد.