جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب الخرائج و الجرائح نوشتة قطب‌الدین راوندی (م 573) از جمله فقهای بزرگ شیعه، به بیان معجزات پیامبر(ص) و امامان معصوم((ع)) به نحو ایجاز و اختصار پرداخته و از بیان شرح حال آن بزرگواران به ویژه در زمینة مسائل سیاسی و اجتماعی خودداری ورزیده است. به نظر می‌رسد که توجه به جنبه فضایل و مناقب در زندگی اهل‌بیت((ع)) از قرن سوم در کتبی نظیر بصائر الدرجات آغاز شده است و برخی از علما مانند قطب‌الدین راوندی در قرون بعد برای اثبات حقانیت و عصمت اهل‌بیت((ع)) به بیان گستردة این جنبه پرداخته‌اند. در نوشتار پیش رو به این پرسش که قطب راوندی چه بخش‌هایی از سیرة نبوی را در کتاب الخرائج و الجرائح بررسی کرده و روش و رویکرد او در نگارش این کتاب چیست، به صورت تفصیلی پاسخ داده خواهد شد. شناخت جنبه‌های متمایز سیره‌نگاری قطب‌الدین راوندی با سیره‌نگاران قبل و بعد از ایشان هدف اصلی پژوهش حاضر است.

علامه سید مرتضی عسکری، پژوهش‌های ارزشمندی در حوزة قرآن و حدیث ارائه داده‌اند. در پی این سؤال که «در میان این کتب گرانقدر، کتاب صد و پنجاه صحابی ساختگی، چه نقشی در شناسایی جاعلان حدیث ایفا کرده است؟» تأملی در تمام صفحات این کتاب صورت گرفت و این نتیجه حاصل شد که ایشان ضمن معرفی کردن تعدادی صحابه دروغین به جامعه شیعی و همة مسلمانان، مطالب ارزشمندی را در سه حوزة نشانه‌های جعل، انگیزه‌های جاعل و ترفندهای واقعی نشان دادنِ جعلیات، جهت شناسایی حدیث جعلی و جاعلان حدیث ارائه داده‌اند. در این نوشتار سعی شده است، در هر یک از سه حوزة فوق، نظر روشمند علامه با استنادات ایشان، استخراج شود. هر چند در تمام این موارد، شخصیت سیف‌بن‌عمر، به عنوان شخصیت محوری بررسی‌های علامه حضور دارد، اما کنکاش در چگونگی برخورد علامه با سیف‌بن‌عمر و روایات او، راه‌گشای سایر بررسی‌های حدیثی، برای پژوهشگران این عرصه خواهد بود.

علی‌بن‌عیسی اربلی(م 620) از مورخان و ادیبان شیعی برجستة قرن هفتم است که عمر با برکتش به کاوش و تتبّع و در نتیجه تعمیق و گسترش فرهنگ اهل‌بیت((ع)) سپری شد؛ از این رو به حق می‌توان از او به عنوان محقق نام‌‌آور عالم تشیع، به‌خصوص در عرصة امامت و ولایت نام برد. پژوهش حاضر تلاشی است، برای روشن شدن شیوة تاریخ‌نگاری اربلی از خلال بررسی بخش سیرة نبوی کتاب کشف الغمةکه نخست از اربلی و جایگاه علمی و ادبی او سخن رفته و سپس به بررسی روش کار او در این کتاب ـ البته در محدودة سیرة پیامبر(ص) ـ می‌پردازد. اگر چه هدف اصلی اربلی در این کتاب، بررسی زندگانی ائمه((ع)) است و در طرح مباحث مربوط به سیرة پیامبر(ص) با نگاهی استطرادی و طفیلی وارد بحث می‌شود؛ اما در همین نگاه، نکات قابل توجهی دربارة شیوه و روش کار او در سیره‌نویسی به دست می‌آید. استناد به آیات و روایات، بهره‌گیری از اقوال اهل‌سنت، نقل اقوال مختلف در موارد اختلافی، استفاده از مباحث عمیق لغوی و ادبی، از نقاط قوت کار اربلی در این بخش از کتاب است. اعتدال و میانه‌روی در طرح مباحث، باعث مقبولیت و پذیرش کتاب اربلی برای همگان شده است. البته جایگاه اجتماعی اربلی و ارتباطی که با علما و بزرگان اهل‌سنت داشته نیز به این مقبولیت کمک کرده است. مورخان قرن هشتم به بعد از کتاب او (بخش سیرة ائمه((ع))) بهرة فراوان برده‌اند، اما به دلیل نگاه اجمالی و مختصری که به سیرة پیامبر(ص) داشته است، این بخش از کتابش مورد توجه قرار نگرفته و دیگران ترجیح داده‌اند به کتاب‌هایی مراجعه نمایند که از جهت پرداختن به سیرة پیامبر(ص) کامل­تر و غنی‌تر باشد.

المناقب معروف‌ترین اثر ابن‌شهرآشوب، پیرامون مناقب پیامبر(ص) و اهل‌بیت((ع)) نگاشته شده است که مورخین و محدثین پس از ابن‌شهر‌آشوب از جمله قطب‌الدین راوندی(م 573) در الخرائج و الجرائح و اربلی(م 692) در کشف‌الغمه و مجلسی(م 1111) در دو کتاب بحارالانوار و حیات القلوب از این اثر ارزشمند استفاده کرده‌اند. این نوشتار در پی روشن نمودن روش سیره‌نویسی و تاریخ‌نگاری وی در سیرة نبوی است. ابن شهر آشوب مدعی است که در نگاشتن این کتاب از تعصب و ذکر امور بی‌پایه و نادرست دوری کرده و حقایق کتمان شده را به شیوة صحیح آشکار نموده است. ابن‌شهر‌آشوب در مقدمة ارزشمند خویش به گونه‌ای مشروح به روش کار و منابع و طرق حدیثی خود پرداخته است. وی روش سیره‌نویسی خود را بر مبنای اصول زیر قرار داده است: استناد گزارش‌های تاریخی به آیات، روایات و اشعار؛ بهره‌گیری از اقوال اهل‌سنت؛ در برخی موارد تجزیه و تحلیل رخدادها و گزارش‌ها؛ توجه دادن مخاطب به جنبه‌های خارق‌العاده زندگانی پیامبر(ص)؛ برجسته نمودن صفات و ارزش‌های اخلاقی در سیرة پیامبر(ص).

تاریخ اسلام، با هجرت مسلمانان به مدینه مرحلة جدیدی را شروع کرد. رسول‌خدا(ص) از اجتماع قبایل مختلف عرب، امت واحدی ساخت که همه چیز به محوریت پیامبر(ص) ختم می­شد. رسول‌خدا(ص) عرب را از تفرقه و دودستگی به سوی وحدت و عزت راهنمایی کرد. از آن‌جایی که پیامبر خدا(ص) اسوة کامل زندگی هستند، الگو قرار دادن سیرة آن حضرت کارآمدترین راه برای جامعة امروز در جهت تحقق وحدت اسلامی است. پیامبر(ص) با سخنان و رفتارهای خویش راهکارهای متفاوتی برای ایجاد برادری و وحدت ارائه دادند؛ از جمله عقد برادری میان انصار و مهاجرین، پیمان‌نامه عمومی و ساماندهی نیروها در جنگ که باعث وحدت مسلمین از قبایل مختلف شد. اتحاد و انسجام مسلمانان آثار و برکات بسیاری در تحقق اهداف الهی و جلوگیری از مقاصد غیر الهی خواهد داشت. در پرتو همین اتحاد و برادری مسلمانان می­توانند بر دشمنان خویش پیروز شده و عزت و سربلندی و اقتدار خویش را حفظ کنند.

نگارنده در این پژوهش درصدد بوده است، ابتدا روایات تفسیری مورد نقد در حوزة زندگی فردی و خانوادگی پیامبر(ص) را از تولد تا هجرت مشخص نماید؛ سپس به بررسی سند و محتوای آن‌ها بپردازد. در بررسی سندی پس از مشخص نمودن نوع حدیث، با استفاده از منابع رجالی و تاریخی به بررسی حال راویان پرداخته است. محتوای این روایات را نیز با خود این روایات، آیات قرآن، روایات دیگر، عقل، اصول مذهب و تاریخ سنجیده است. هدف اصلی این پژوهش بیان دیدگاه‌های فریقین، موضع آن‌ها در برابر پذیرش یا عدم پذیرش این روایات در تفسیر آیات و جمع‌بندی نظرات آن‌هاست. به طور کلی می‌توان گفت که اکثر علمای تشیع این روایات را نقد کرده‌اند اما بسیاری از دانشمندان اهل‌سنت این روایات را پذیرفته و به آن اعتماد نمو‌ده‌اند. این احادیث را می‌توان تحت چهار عنوان قرارداد که عبارتند از: ایمان پدران پیامبر(ص)، ایمان ابوطالب(ع)، شق الصدر و شأن نزول سورة عبس.