جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شمس‌الدین ذهبی، از محدثان مشهور و تأثیرگذار اهل سنت، که دیدگاه‌هایی قابل تأمل (نسبتاً خاص) راجع به برخی از آیات دال بر فضایل امام علی دارد، وی معتقد است وقتی خداوند در آیه ۶۱ سوره آل عمران به پیامبر(ص) دستور می‌دهد که «نفْس» خود را در مباهله بیاورد و آن حضرت نیز با عنایت به این فراز، امام علی را به همراه می‌برد، نه‌تنها از آن واژه، معنای همبستگی و همدلی محکم و قاطع فهمیده نمی‌شود، بلکه اساساً این عبارت درصدد تمجید از امام علی نیست و صرفاً به این معناست که پیامبر کسی را که به لحاظ موقعیت جغرافیایی و خانوادگی به وی نزدیک‌تر از دیگران است، به همراه ببرد. لذا این نوشتار با رویکردی تطبیقی-تحلیلی درصدد بررسی ادعای ذهبی برآمد. نگارندگان در این مقاله با مطالعه واژه «نفس» در دیگر آیات قرآن و مقایسه آن‌ها با یکدیگر، به این نتیجه رسیدند که گرچه منظور از کلمه «نفس»، شخص انسان نیست، ولی شامل همه اطرافیان یک فرد نیز نمی‌تواند باشد و صرفاً بر شبیه‌ترین افراد به وی، اطلاق می شود. همچنین با توجه به مقام و فضایل پرشمار حضرت علی، در بررسی مناقب ایشان در آثار فریقین، این نتیجه حاصل شد که نزدیک‌ترین انسان‌ها به رسول خدا و به عبارتی «نفسِ» آن حضرت، کسی جز خود امام علی(ع) نمی‌تواند باشد.

مقاله حاضر با هدف بررسی دلیل آیت الله خویی رحمت الله بر محدودیت تعداد آیات منسوخ انجام شده است. برررسی دیدگاه ایشان درباره نسخ نشان می‌دهد دلیل ایشان برای محدودیت انکار نسخ در مواردی است که آیه ناصر در آیه منسوخ ناظر نیست و معیار ناظر بودن آن است که اگر آیه من سوختن باشد معنای آیه ناسخ به تنهایی مبهم است و برای کامل شدن به آیه منسوخ نظر دارد. سبب اصلی این انکار لزوم پذیرش اختلاف میان اینگونه آیات ناسخ و منسوخ است در حالی که خداوند متعال در آیه ۸۲ سوره نسا نبودن اختلاف در قرآن را دلیل الهی بودن آن بیان فرموده و حتی گروهی از مفسران از جمله آیت الله خویی رحمت الله آن را از وجوه اعجاز قرآن می دانند. در بررسی دلیل ایشان به روش توصیفی تحلیلی و با بیان دیدگاه مفسران ای چون علامه طباطبایی رحمت الله درباره رابطه تنافی میان آیات ناسخ و منسوخ خط بررسی مفهوم اختلاف بین دعای و با تکیه بر تعریف تناقض در منطق و تعریف تعارض در علم اصول این نتیجه به دست آمد که تنافی میان آیات ناسخ و منسوخ خط تنافی ظاهری است و از مصادیق اختلاف بین دعای محسوب نمی شود و به نظر می رسد دلیلی بر انکار نسخ در اینگونه آیات وجود ندارد.

براهین اثبات خدا(تعالی) از مهم‌ترین مباحث فلسفه اسلامی است و همه فلاسفه اسلامی بخشی از آثار خود را به آن اختصاص داده‌اند؛ از جمله فیلسوف بزرگ ایرانی ابن‌سینا. در این مقاله براهین اثبات وجود خدا (جل جلاله) از میان آثار ابن‌سینا جمع‌آوری شده و براساس نحوه ارتباط آن‌ها با اصل بطلان تسلسل دسته‌بندی شده و سپس تک تک آن‌ها از نظر منطقی تشریح و موشکافی شده‌اند. در نهایت صحت و سقم آن‌ها ارزیابی شده‌ است.

استاد مطهری منطق پوزیتیویست‌ها را در دو اصل خلاصه می‌کند: انکار بدیهی اولی و انحصار حرکت فکر از جزئی به کلی. ایشان با بیان نقض‌هایی که به ناچار باید مورد قبول پوزیتیویست‌ها قرار گیرد، سستی این اصول را به خوبی روشن می‌سازد. با مطالعه و بررسی این ایرادات به این نتیجه می‌رسیم که عمده اشکال استاد مطهری به منطق پوزیتیویست‌ها، این است که آن‌ها تجربه را تنها طریق معرفت معرفی نموده‌اند؛ در حالی که قضایایی داریم که بدون تمسک به تجربه برای ما حاصل گردیده‌اند. هم‌چنین شکل‌گیری قضایای تجربی نیز متوقف بر قبول بدیهیات اولیه می‌باشد.

نوشتار حاضر با بیان این نکته که اعتقاد به عالم مُثل، فصل جدیدی را در هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی افلاطون و سهروردی گشوده است، به بیان انگیزه طرح این عالم توسط این دو حکیم پرداخته و سپس تأثیر این نظریه را در هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی این دو فیلسوف به صورت تطبیقی مورد بررسی قرار داده است. در پایان نیز به این نتایج رسیده است که افلاطون، مُثل را متعلق اصلی علم می‌داند و قائل است که جهان مادی نمی‌تواند ثابت و در نتیجه متعلق علم باشد. از آن‌جا که طبق نظر وی مُثل حقایقی عینی‌اند، بنابراین تصمیم گرفت که جایگاه مُثل را از حیث هستی‌شناسی تبیین کند که در هستی‌شناسی وی، جایگاه مُثل مادون مثال خیر و مافوق عالم ماده است. سهروردی نیز در سلسله مراتب هستی، پس از نورالانوار به موجودات نوری محض معتقد است که آن‌ها را انوار قاهره می‌نامد. انوار قاهره، موجودات مجرد تامی به شمار می‌آیند که در دو حالت طولی و عرضی شکل گرفته‌اند که از نظر وی این عقول عرضیه، همان مُثل افلاطونی‌اند که حکمت راستین و حقیقی از نظر سهروردی در اثر عروج و اتصال به همین عقول عرضیه (رب النوع) حاصل می‌شود.

یکی از متفکران و فیلسوفان اسلامی، شهاب‌الدین سهروردی است که در فلسفه اسلامی اسلوب و سبکی اشراقی دارد. او به معرفت نفس و شناخت آن توجه دارد و در آثار خود به تزکیه و تهذیب آن توجه می‌دهد. شیخ اشراق به علم حضوری بیش از فیلسوفان قبل از خود توجه دارد و مصادیق علم حضوری را افزایش می‌دهد. وی صراحت دارد که علم ما به ابصار، علم خداوند به ما سوی و... حضوری است. از طرف دیگر به طالب علم توصیه می‌کند که اگر می‌خواهد حکیم اشراقی و کامل باشد، باید در استدلال و پیچیدگی‌های فنی آن نیز مهارت داشته باشد. بنابراین مباحث علم حصولی، یعنی تصور و تصدیق از دیدگاه شیخ اشراق بسیار شبیه مباحث فلسفه مشاء است؛ به جز برخی نقدها و نظراتی که خود به عنوان قاعده اشراقی از آن یاد می‌کند.

ایمان به معنای اعتقاد و تسلیم قلبی یقینی، به همراه گرایش و پای‌بندی و علاقه به متعلقاتش است که بر ارکان یا ستون‌هایی مانند یقین، عدل، صبر و جهاد استوار می‌باشد. ایمان راسخ که از نظر فلسفی به درجه یقین بالمعنی الأخص رسیده و در نفس رسوخ کرده، یکی از مؤثرترین عوامل روند استکمال نفس هم در قوه نظری در ادراک معارف و حقایق هستی و هم در استکمال قوه عملی در انجام وظایف، محسوب می‌شود. نفس بدون ایمان نه تنها هرگز نمی‌تواند به تکامل حقیقی برسد؛ بلکه ممکن است تا سرحد نفس حیوانیت هم تنزل یابد؛ زیرا ایمان با تصدیق و تسلیم و پای‌بندی خود به متعلقاتش از یک طرف در اطمینان و انتخاب صحیح و پایبندی و محبت و اراده نفس و با ارکانش و نیز ویژگی‌هایش از سوی دیگر، در استواری و تعادل و منحرف نشدن و نلغزیدن نفس در سیر استکمال نفس، نقش اساسی دارد؛ یعنی تمام آن‌چه نفس در مسیر تکامل بدان‌ها‌ نیاز دارد. بررسی آیات و روایات در این زمینه و نیز بررسی شخصیت انسان‌هایی که هم در تکامل نفس و هم در ایمان سرآمد بوده‌اند، تأییدی محکم بر نقش مؤثر ایمان و ارکان آن بر تکامل نفس است.