جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علم خداوند و کیفیت تعلق آن به مخلوقات از مباحث مهم فلسفه اسلامی است. اندیشمندان مسلمان از رهگذر عقل و نقل به ارزش این موضوع پی برده و با بحث درباره آن کوشیده اند بهترین تحلیل موافق با عقل و بیانات هستی شناسانه نقلی را به دست آورند. از دیدگاه ملاصدرا کیفیت علم خداوند به گونه ای است که به ایجاب فاعل و قابل بودن، یا کثرت در ذات خداوند نمی انجامد که این مسئله خود از دشوارترین مسائل فلسفی شمرده می شود. همچنین، او معتقد بود حتی بوعلی نیز با وجود ذکاوت بی نظیرش و شیخ اشراق با همه صفای ذهن و حکمت و مرتبه کشف وافرش، در این راه لغزیده اند، چه رسد به دیگران. این پژوهش به شرح هشت نظریه درباره علم خداوند به اشیاء می پردازد و به اختصار آنها را نقد می کند؛ ازجمله: ثابتات ازلیه، مثل افلاطونی، علم ارتسامی فعلی، اعیان ثابته، علم حضوری اشراقی را بررسی می کند.

تقسیم مفاهیم کلی به معقولات اولی و ثانوی از ابتکارات فلاسفه اسلام است. این تقسیم ثمرات فراوانی در فلسفه اسلامی داشته، و لغزشهای زیادی که فلسفه غرب بدان دچار بوده به وسیله این مباحث قابل حل می باشد. این مقاله در مقام بیان حقیقت معقولات ثانویه و فرق آنها با معقولات اولیه از منظر استاد شهید مطهری می باشد، لذا، برای این که درک درست و صحیحی از معنای معقول ثانیه فلسفی پیدا شود، اول، معنای معقول و بعد، کیفیت پیدایش این تصورات کلی بیان شده، و پس از آن، فرق معقول اولیه و معقول ثانیه فلسفی مطرح شده است. در اینجا ،اصطلاح حکما در تعریف معقولات اولیه و ثانویه و ایرادات وارد بر این نظریه، از طرف استاد مطهری ذکر شده است. همچنین به مناسبت رابطه معقولات با مساله شناخت و آگاهی، معضلاتی که فلاسفه غرب در مساله شناخت به آن گرفتار شده اند مطرح کرده و در کلام فلاسفه اسلام را در این مساله (شناخت و علم) ذکر کرده ایم و در پایان بعد از ذکر خلاصه کلام شهید مطهری و نقد آن، نتیجه گیری نهائی در این مباحث مطرح می شود.

«زمان» در فهم هستی و مسائل گوناگون فلسفی نقشی درخورتوجه دارد؛ ازهمین رو، در طول تاریخ همواره فیلسوفان بدان اهتمام داشته و جایگاهی متفاوت برای آن درنظر گرفته اند؛ تا جایی که در میان فلاسفه برخی آن را واجب الوجود می دانند و برخی دیگر آن را مفهوم ذهنی محض قلمداد می کنند. این پژوهش گزارش مختصری از هستی و چیستی زمان از دیدگاه ابن سینا، به دست می دهد. در بخش نخست، به این مسئله کلیدی می پردازیم که آیا می توان «زمان» را در عالم خارج بی اعتبار دانست، یا «زمان» مفهومی ذهن بنیاد است که بهره ای از حقیقت و عینیت ندارد؟ همچنین، بیان می شود که ابن سینا «زمان» را به مثابه موجودی عینی و حقیقی در تفکر فلسفی خود می پذیرد و برای اثبات این مدعا از دو برهان «طبیعیون» و «الهیون» مدد می جوید. سپس به بررسی کارکرد این براهین می پردازیم. در بخش دوم، چیستی و ماهیت «زمان» از نظر ابن سینا بررسی شده، با اشاره به روندی که از تعاریف و ویژگی های مزبور، در آثار ابن سینا به دست می آید، بیان می شود که ماهیت زمان در فلسفه او عبارت است از مقدار حرکت از آن حیث که اجزای متقدم و متاخر غیرقابل جمع دارد. در بخش سوم نیز به تبیین نحوه حرکت در زمان و مسئله قدم آن می پردازیم و بیان می شود که حرکت حافظ زمان مستمر و بلاانقطاع است و از این نظر زمان مبدا و پایان ندارد.

همان اندازه که تصدیق به وجود «اراده»، در انسان امری بدیهی و وجدانی است، شناخت معنا و حقیقت «اراده» امری پیچیده و مشکل است. به همین دلیل علی رغم وحدت نظر متفکران در وجود اراده، در تفسیر و بیان ماهیت کلی آن اختلاف نظر وجود دارد. برخی از فیلسوفان اسلامی «اراده» را از کیفیات نفسانی می دانند و ضد آن را «کراهت» می دانند. ابن سینا معتقد است اراده کردن یک چیز به معنای تصور آن چیز است و در واقع ایشان اراده را به عنوان مبداء فعل می داند و معتقد است که تصور در متصور، میلی را برای انجام فعل بر می انگیزاند. مرحوم صدرای شیرازی معتقد است که اراده «شوق شدید به کسب مراد و جزء اخیر علت تامه است». علامه طباطبایی اراده را کیف نفسانی می داند اما متفاوت با کیفیاتی مثل علم و شوق، و معتقد است که اراده با فعل معیت داشته و قبل و بعد از آن، نمی تواند وجود داشته باشد. مرحوم امام خمینی اراده را فعلی از افعال نفس می دانند. اراده خود پدیده ای است که علت می طلبد، ملاصدرا علت «اراده» را، اراده و یا طبیعت انسان نمی داند چون در این صورت منجر به تسلسل می شود، همچنانکه ابن سینا می گوید: «نفس مضطری است در هیات مختار». از این جهت، برخی به این نکته تصریح کرده اند که علت «اراده» عوامل بیرونی است.

مسئله ماهیت خداوند از مسائل پراهمیت در فلسفه اسلامی است. فلاسفه در مباحث الهیات بالمعنی الاخص، پس از اثبات واجب از صفات ثبوتی و سلبی او بحث می کنند. یکی از صفات سلبی، ماهیت نداشتن حق تعالی است که با بساطت حق رابطه تنگاتنگی دارد. فیلسوفان معتقدند که بر خلاف وجودهای ممکن که دارای ماهیت اند، خداوند ماهیت (بالمعنی الاخص) ندارد و ادله ای را هم برای تنزه حق تعالی از ماهیت، آورده اند که از جمله این ادله می توان به عدم اجتماع فعل و قبول، جوهریت یا عرضیت واجب، مسبب شدن وجود حق، تلازم ماهیت و معلولیت، تسلسل در واجبات، ترکیب یا احتیاج در واجب، حدوث ذاتی حق و... اشاره کرد که مهم ترین آنها، بحث راه نداشتن ترکیب در حق تعالی است؛ چه ترکیب درونی «بساطت ذات» و چه ترکیب در خارج «توحید ذاتی». در این مقاله، ضمن بیان ادله نفی ماهیت بالمعنی الاخص از خداوند، به بررسی ادله و برخی اشکالاتی که از ناحیه خصم بر این ادله وارد شده است، پرداخته ایم و در آخر، با اشاره به ناتوان بودن شماری از ادله در نفی ماهیت از خداوند، به این نتیجه رسیده ایم که برخی ادله در نفی ماهیت از خدا تام هستند و می توان به آنها تمسک جست.

تبیین حقیقت جسم، مسئله ای است که از دیر باز حکماء الهی را به خود مشغول ساخته و موجب تضارب آراء و تکثر اقوال گشته است. در تقسیم اولیه گروهی حقیقت خارجی جسم را مرکب از اجزاء دارای وضع و بالفعل دانسته و گروه دیگری آنرا متصل و بسیط از چنین اجزایی پنداشته اند و البته در هر دو گروه نیز انشعابات گوناگونی رخ داده است. در این معرکه قول ذیمغراطیس در بین گروه اول و قول مشاء از میان گروه دوم اقوال مهمی می نماید. ذیمغراطیس جسم را مرکب از اجزاء صغار صلبه و بالفعل می داند و مشاء جسم را متصل و بسیط از چنین اجزائی می دانند و برای آن دو جزء هیولی و صورت قائلند. البته مشاء نیز معترفند که هیولی را مستقیم از خارج نمی یابند بلکه به ضرورت برهان آنرا می پذیرند. اشراقیون نیز تا حدودی با قول اول همنوا بوده و بر خلاف مشاء منکر هیولی (البته به عنوان جزئی از جوهره جسم) هستند. لکن در این میان قول مشاء مشهورترین اقوال است چنانکه مبنای عمل فلاسفه قرار گرفته است. امروزه دانشمندان علوم تجربی مثل فیزیک و شیمی در ترکیب جسم از اجزاء بالفعل شکی ندارند. پس گویا امروزه قول مشاء که مبنا و مورد اهتمام فلاسفه است با چالش مواجه است. برخی از حکماء معاصر نیز قول مشاء را غیر قابل قبول می بینند و جسم را مرکب از اجزاء می دانند. در این میان علامه حسن زاده آملی قول جدیدی ابتکار نموده است که مشکلات اقوال قبلی را برطرف کرده و جمع بین اقوال می نماید.