جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در چند موضع از قرآن، به مخالفان پیامبر۶ پیشنهاد شده است، اگر در ادعای افترا بودن قرآن صادقند، سخنانی همانند قرآن بیاورند. این قطعات قرآنی به «آیات تحدّی‌» موسومند. در کلام اسلامی و به تبع آن در تفاسیر، این دعوت که برای نشان دادن عجز بشر از چنین کاری است، حاکی از «اعجاز قرآن‌» تلقی می‌شود. مفسران و متکلمان مسلمان برای تبیین اعجاز قرآن، تحدّی را به نظریه کلامی معجزه پیوند می‌زنند. در این مقاله سعی کرده‌ایم نشان دهیم دلالت قطعات تحدّی که حاوی احتجاجی بر اصالت وحی قرآنی‌اند، مستقل از دلالت «آیات الهی‌» است که طبق کاربرد قرآنی این اصطلاح، دلایلی خداشناختی و معادشناختی‌اند. قطعات تحدّی انگاره «افترا بودن قرآن‌» را از طریق نفی امکان افترا بودن چنین متنی رد می‌کنند و بر این امر با احتجاج به کیفیات محتوایی قرآن دلیل می‌آورند. چهار مورد از این قطعات حاوی قالب امری «فأتوا بحدیث/ بعشر سور/ بسورة مثله/من مثله‌» است که بیشترین توجه مفسران را به خود جلب کرده است و نام «تحدّی‌» نیز به همین اعتبار به این قطعات داده شده است. بنا به ماهیت گفتاری قرآن، همه مقدمات و مفروضات این احتجاج در الفاظ همة این قطعات مذکور نیست؛ بخشی از آن‌ها که در بافت‌های مشابه دیگر مورد اشاره قرار گرفته و برای مخاطبان زمان نزول آشنا و شناخته شده بوده، در پاره‌ای از این قطعات مقدّر گرفته شده و در برخی دیگر تصریح شده است. برای فهم درست معنای قطعات تحدّی، باید بخش‌های دیگر احتجاج را در بافت‌های قرآنی مشابه یافت و این پازل را تکمیل کرد. در تلاش مفسران برای بازسازی احتجاج مندرج در این قطعات، عنصر مهم بافت مفقود است و در عوض، از پیش‌فرض‌های کلامی برای پر کردن خلأهای بحث استفاده شده است.

قاعده نفی سبیل که گاه با «العلو»، «الاستعلاء» و «الإسلام یعلو و لا یعلی علیه» نیز از آن تعبیر می‌شود، از قواعد مهم فقهی است که مستند به آیات قرآن، اخبار مستفیض و اجماع است. فقها در مواردبسیاری این قاعده را مبنای استنباط احکام فرعیه قرار داده‌اند. براساس مفاد این قاعده، هرعملی‌که سبب شود دشمنان دین و یا غیر مسلمان راهی برای سلطه و ولایت بر مسلمان یا مسلمانان پیدا کنند، حرام است. گفته شده: «لسان قاعدۀ نفی سبیل، حکومت واقعی بر ادلۀ اولیة است، یعنی به مقتضای این قاعده هرعقد و پیمان و هرمعامله و ایقاع و قراردادی به حسب طبع اولی‌اش اگر موجب علو وعزت و شرف کافر بر مسلم بشود منفی است و اعتبار حقوقی ندارد.» موضوع تحقیق و پژوهش درمقاله پیش رو، قاعده نفی سبیل است. نویسنده در این مقاله به بحث از مفهوم و مفاد قاعده نفی سبیل، موقعیت فقهی آن و مستندات آن پرداخته و در نهایت برخی از فروع فقهی مبتنی بر این قاعده را تحلیل می‌کند. همچنین نویسنده ضمن بحثی مستوفی از مستندات این قاعده، تنها مستند قابل اعتنای این قاعده را درک عقل دانسته و توجه به اقتضای درک عقل را در استناد به این قاعده بایسته و حتمی می‌داند.

سوره‌های توبه و مائده حاوی مهمترین دستورات ثابت اسلام از جمله امور اقتصادی در دوره گسترش اسلام است. تأمل در محتوای آن برای شرایط فعلی جامعه ایران که در پی بهره گیری از تجربه صدر اسلام است مفید است. سؤال اصلی مقاله آن است که اصول اقتصادی که قرآن در دوره اخیر رسالت (پس از فتح مکه) بیان کرده کدامند و چه حقیقتی را آشکار می‌کند؟ آیا می‌توان با استفاده از آن تشخیص داد که مهمترین مباحث اقتصادی در جریان گسترش جامعه چیست و بر روی کدام مطلب باید در شرایط مذکور تکیه کرد؟ فرضیه مقاله که با تامل در قرآن اثبات شده آن است که قرآن در سالهای پایانی رسالت و به عنوان مهمترین دستورات اقتصادی بر معیار‌های همکاری اجتماعی و لزوم انجام تعهدات و اصلاح نظام درآمد دولت، دوری جریان وجوه نقدینگی از هر گونه فساد مالی، هدایت دارایی‌های مالی به سمت تولید و بهبود نظام توزیع داوطلبانه در کنار نظام توزیع مجدد درآمد الزامی و معیار تولید و مصرف تاکید دارد. سوره‌های توبه و مائده حاوی مهمترین دستورات ثابت اسلام از جمله امور اقتصادی در دوره گسترش اسلام است. تأمل در محتوای آن برای شرایط فعلی جامعه ایران که در پی بهره گیری از تجربه صدر اسلام است مفید است. سؤال اصلی مقاله آن است که اصول اقتصادی که قرآن در دوره اخیر رسالت (پس از فتح مکه) بیان کرده کدامند و چه حقیقتی را آشکار می‌کند؟ آیا می‌توان با استفاده از آن تشخیص داد که مهمترین مباحث اقتصادی در جریان گسترش جامعه چیست و بر روی کدام مطلب باید در شرایط مذکور تکیه کرد؟ فرضیه مقاله که با تامل در قرآن اثبات شده آن است که قرآن در سالهای پایانی رسالت و به عنوان مهمترین دستورات اقتصادی بر معیار‌های همکاری اجتماعی و لزوم انجام تعهدات و اصلاح نظام درآمد دولت، دوری جریان وجوه نقدینگی از هر گونه فساد مالی، هدایت دارایی‌های مالی به سمت تولید و بهبود نظام توزیع داوطلبانه در کنار نظام توزیع مجدد درآمد الزامی و معیار تولید و مصرف تاکید دارد.

بخش عمده تلاش‌های اعجازشناسانه قرآن در طول تاریخ و مخصوصاً سده‌های اخیر مصروف به نشان‌دادن این بوده که یک امر علمی جدید را قرآن قرن‌ها قبل، پیش‌بینی کرده است؛ پس فرابشری و معجزه است. پژوهش حاضر به دنبال اعتبارسنجی این رویکرد است و با نشان دادن موانع و اشکالات آن، آشکار می‌کند که قرآن به این معنا مدعی اعجاز نیست؛ هرچند اطلاع از دانش‌های جدید، در فهم عصری قرآن دخیل است و پرده از شگفتی‌های آن برمی‌دارد. این خاصیت که قرآن کریم ظرفیت انعطاف به دانش‌های هر زمان را دارد از مهم‌ترین وجوه شگفتی آن، یا از اسرار اعجاز این کتاب گران‌سنگ است. این اثر پس از ماهیت‌شناسی معجزه و نقد اعجاز ‌علمی قرآن با مبنای پلورالیزم تفسیری، با تکیه بر برخی از نمونه‌ها آشکار می‌کند که اطلاع از این دانش‌ها توان دست‌یابی به معانی ای برای قرآن فراهم می‌کند که امروزه بدون آن دانش‌ها پیدا کردن معنایی عقل‌پسند برای آنها دشوار است.

در شناخت خداوند، شناخت رابطه‌ی خدا با مخلوقات و شناخت رابطه‌ی مخلوقات با خداوند، پاره‌ای از واژه‌ها توانایی‌های زبانی، معنایی، شناختاری و نفس الامری ویژه‌ای را دارند. یکی از این واژه‌ها، واژه‌ی «شیء‌» است. از یک طرف، این کلمه در شناخت عام بشری واژه‌ای آشناست و نه فقط بی‌نیاز از هر تعلیم و اکتساب که هر تعلیم و اکتسابی به درک آن وابسته است. از طرف دیگر، این واژه‌ی آشنا و فراگیر می‌تواند بر همه‌ی موجودات، چه خالق و چه مخلوق، اطلاق شود؛ و نیز می‌تواند همه‌ی مخلوقات را به یک سو برد تا از این طریق زمینه‌ی تمایز احکام آن‌ها به یک‌باره آشکار گردد و رابطه‌ی آن‌ها با خداوند مشخص شود. در این نوشتار تلاش شده است تا موقعیت این واژه در کتاب خداوند به تحقیق گرفته شود. نشان داده می‌شود که این واژه در شناخت‌های مذکور موقعیت ویژه‌ای را از آن خود کرده است.

در قصص قرآن، سه واژه قریب المعنی «أهل»، «آل» و «أهل بیت» در مورد خاندان نبوت، به کار رفته است؛ در احادیث واژه "عترت" نیز آمده است که از حیطه بررسی قرآنی خارج است. در این مقاله با بررسی دقیق کاربردهای قرآنی«أهل»، «آل» و «أهل بیت» و با عنایت به سیره حضرت نوح‏۷ وحضرت لوط‏۷ و حضرت ابراهیم‏۷ در آیات مکی، و تأکید سوره تحریم، معلوم می‌شود که برخلاف دلالت عرفی، صرف همسر و فرزند پیامبر بودن نه تنها شرافت و صلاحیت معنوی انتساب به خاندان نبوت را پدید نمی آورد بلکه از هلاکت و جهنمی شدن هم مانع نمی شود و قرابت نسبی و سببی، به عنوان شرط لازم، قدر متیقن بلکه ظاهر تمام اطلاقات قرآن در باب «أهل النبی‌» است که در فهم صحیح و دقیق آیه تطهیر و اختصاص آن به أهل بیت معصوم پیامبر اسلام، نقش مهمی دارد.

قرآن کریم ارزنده‎ترین منبع اثرگذار بر همه ابعاد جامعه بشری است و با نظم و سبک ویژه خود، اولین مخاطبان خود را دچار تحولی ماندگار کرد. این تحول معلول همبستگی محتوا و روش قرآن بود و با نزول تدریجی قرآن رابطه داشت و زبان آموزش قرآن، آموزشِ تربیت مدار تدریجی روشمند بود. امروزه با بی اعتنایی و غفلت از آن روش، باعث مجهول ماندن بسیاری از مرادهای خدای متعال در روش‎های تحول گشته‎ایم. برای کشف روش قرآن در تحول فرهنگی بایستی با اتباع از قرآن، اساس فهم خود را بر پایه‎ی همراهی با پدیده نزول تدریجی قرآن گذاریم تا گام‎های منسجم تحول فردی و اجتماعی را در سیر هدایتی و تربیتی سور و آیات شناسایی کنیم. این مهم با دستیابی به جدول ترتیب نزول سور معتبر و سپس بازنگری در مفاهیم دینی به شکل نزولی صورت می‎پذیرد. برای بیان نمونه‎ای از این موضوع، روش طرح مفهوم ربوبیّت در پنج سوره ابتدای نزول (علق، قلم، مزمل، مدثر و حمد) بررسی و نتایج ذیل به دست آمد: برخلاف نظام اعتقادی موجود در مبحث توحید، محوری ترین مساله در طرح ابتدایی مساله توحید، توحید ربوبیّت است که ادله آن مطرح و کاربست‎های آن در زندگی پیامبر و مردم مطرح می‎گردد و با ساختاری دقیق در زندگی مخاطبین مطرح می‎گردد.

در این مقاله توصیفی- تحلیلی، «عقل قرآنی‌» با «عقلانیت نوعی‌»، «هنجاری‌»، «کل‌نگر‌» و «ابزاری‌» مقایسه شده ‌است. جهت مقایسه از طریق «تحلیل محتوا‌» به سوالات مقدماتی پاسخ داده شده است: انواع عقل قرآنی کدام است؟؛ شمول عقل قرآنی تا به کجاست؟؛ تحت چه مقوله‌هایی قرار می‌گیرد؟؛ در چه کسانی به وقوع پیوسته؟؛ در چه شبکه معنایی‌ قرار دارد؟؛ تا بتوان به این سوال اساسی پاسخ داد که عقل قرآنی با عقلانیت چه نسبتی دارد. واژه«عقل‌» می‌تواند به معنای نکراء (شیطنت و زرنگی) نیز بیاید؛ اما عقل قرآنی صرفا عقل «نظری‌» و«عملی‌» را تایید می‌کند و در این مقاله تعریفی منحصر به فرد دارد: «علم توأم با سلامت فطرت که توانایی تمیز حق و باطل، خیر و شر و خیرالشرین را داشته، فرد را بدون کمک دیگران از پدیده‌ای آشکار بر آنچه نهان است هدایت و از بدی منع نماید»؛ هیچ یک از انواع عقلانیت، با حد بالای عقل قرآنی- «لب‌» - نسبتی ندارند؛ اما برخی از انواع عقلانیت با حد پایین عقل قرآنی- «سفاهت‌» و «جهل‌»- قابل قیاس می‌‌باشند.