جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اهل حق را گذشته از برخی ریشه‌ها و گرایش‌ها، می‌زیبد روندی کهن و بالیده بر بستر اسلام بدانیم که بسامدی از پندار و کردارشان نشان از اندیشه‌های شیعی دارد. با اینکه همه دسته‌های خاندانی آنان را به نام یکسان اهل حق دیده و داوری کرده‌اند و گونه‌ای از هموندی را میانشان با دیگر ادیان بازگفته‌اند، راستی را، به نوشتار خواندن اندیشه‌های آنان هویدای یافته‌های ژرف‌تری است. پژوهش پیشا روی بر آن است تا نشان دهد که آتش‌بیگیان یکی از دوده‌های یازده‌گانه این گروهند که افزون بر جای داشتن در میان باورداشته‌های اهل حق، در بنیاد باورها بر مذهب شیعه دوازده‌امامی بوده، می‌کوشند تا با پیمایش لایه‌های اخلاق و عرفان از راه ویرایی (تمرکز) بر آموزه‌های امام علی به حقیقت دست یازند. افزون بر آن، جستار از نام‌واژه، خاستگاه و پیوند آنان با اهل حق و مشعشعیان نشان می‌برد. این کاوش در تلاش است تا به شیوه گزارشی ـ پردازشی بنمایاند که اینان کیانند، در کجایند و بر چیستند.

اندیشه تقریب بین مصلحان مذاهب اسلامی بیش از یک قرن است در محافل علمی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جوامع اسلامی به شکل یک نیاز ضروری در جهان اسلام مطرح است. هدف از این نوشتار تبیین مشروعیت رابطه اندیشه تقریب مذاهب با واقعیت و حقایق دینی است. اندیشه تقریب با استناد به آیات قرآن کریم می‌تواند برای رسیدن به واقعیات و حقایق دینی برای پیروان مذاهب اسلامی یک طریق مشروع و مناسب باشد؛ از این رو با بهره‌گیری از روش اسنادی و کتابخانه‌ای با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی، ابتدا آیاتی که به‌طور خاص ظهور در مسئله دارند تفسیر و تحلیل محتوا شده‌اند و در مرحله بعد آیاتی که به نحو عام و به‌ طریق اولویت دلالت بر جواز اندیشه تقریب دارند. ضرورت این کاوش درک صحیح از کارکرد اندیشه تقریب مذاهب است که می‌تواند زمینه مناسبی برای تحقیق و کشف واقعیت و حقایق دینی در بین پیروان مذاهب شود و نبود آن ممکن است پیروان مذاهب اسلامی را به‌افراط یا تفریط در مسائل دینی بکشاند؛ ‌رفتاری که با رسالت واقعی و حقیقت دین منافات دارد. به این سبب تأکید شده که اندیشه تقریب فی‌نفسه هدف ذاتی نیست؛ اما وجودش، به‌عنوان مقدمه، ضرورت عقلی دارد و بستری مناسب برای کشف حقایق و واقعیت‌های دین و گفتمان همزیستی مسالمت‌آمیز بین مسلمانان بر اساس اخوت دینی در مقابل گفتمان تفرقه، عداوت و تکفیر است.

موضوع نفس یا معادل‌های آن در دیگر زبان‌ها، همچون جان، از مسائل مهمی است که از دیرباز تاکنون مورد توجه بشر بوده است. فیلسوفان و متفکران نیز در حوزه هستی‌شناسی تلاش خود را برای شناخت و تبیین آن به کار برده و آرا و نظریات گوناگونی بر جا نهاده‌اند. در افق فکری متفکران اسلامی نیز، از آغاز تاکنون، موضوع نفس جایگاه ویژه خود را داشته است و مشاهیر مسلمان فلسفه و حکمت، البته با عنایت به آموزه‌های وحیانی، دیدگاه‌ها و نظریات گوناگون و قابل توجهی ارائه کرده‌اند. این مقاله بر آن است با مطالعه نگاه دو فیلسوف بزرگ جهان اسلام، یعنی ابن‌سینا و ابن‌کمّونه، زاویه‌ای از زوایای پرشمار نفس، یعنی «دیرینگی حدوث نفس» را بررسی کند؛ چراکه نگاه این دو فیلسوف به این مسئله متفاوت بوده است. در واقع در این مقاله دو تفکر مشایی و مشایی با رویکرد اشراقی به چالش کشیده شده و در آخر نیز نظریه ابن‌کمّونه درباره حدوث و بقای نفس نقد شده است.

عرفان و تصوف بنا به مقتضیات زمانی و مکانی و شخصیتی در سراسر سرزمین‌های اسلامی خود را در قالب سلسله‌های گوناگون نشان داده است. خراسان رضوی از سرزمین‌هایی است که امروزه در بخش جنوبی آن نمونه‌ای از این میراث در جریان دو سلسله نقشبندیه و چشتیه حفظ شده است. پژوهش حاضر با هدف شناختوضعیت، مشایخ، اعمال و اذکار این دو سلسله در دوره معاصر در جنوب خراسان رضوی انجام شده است.این دو سلسله از آموزه‌های دیوبندیه در شرق جهان اسلام متأثرند و پیوند محکمی با دین و شریعت دارند. مشایخ این سلسله‌ها تلاش بسیاری برای حفظ سنت نبوی دارند و مریدانشان با ظواهر متناسب با سنت در اجتماع حاضر می‌شوند. مهم‌ترین عمل عبادی و آیینی آنان برگزاری جلسات ذکر جمعی است و جنبه نظری نقشبندیه پررنگ‌تر از چشتیه به نظر می‌رسد.

مسحور شدن پیامبر اسلام، حضرت محمد (ص) ــ طبق بعضی از روایات ــ به جادوی لبید بن‌اعصم یهودی از موضوعات اختلافی میان علمای مسلمان است. از آنجا که اعتقاد به نزاهت پیامبر از هرگونه نقص، از جمله سحر، شاکله ایمان هر مسلمان است، باید دید که علمای مذاهب اسلامی از منظر کلامی چه پاسخی به مسحور شدن پیامبر داده‌اند. موافقان سحر پیامبر (ص) با استناد به برخی روایات، تأثیر سحر بر جسم حضرت را منافی شأن نبوت ندانسته‌اند؛ اما از نظر مخالفان، این احادیث مخالف قرآن و خبر واحدی هستند که در عقاید نمی‌توان به آنها تمسک جست. در این مقاله ضمن آشنایی با دیدگاه علمای شیعه و سنی در مسئله مسحور شدن نبی، سخن موافقان نقد شده است. می‌توان گفت بنا بر دلایلی چون مخالف با قرآن بودن، عصمت پیامبر و مکی بودن معوذتین، اثبات مسحور شدن پیامبر، نه ثبوت آن، مشکل است.

از سده‌های نخست قمری، در جهان اسلام، دیدگاه‌های مختلفی درباره تفسیر برخی از آیات و روایات نبوی پدید آمد که بعدها صفات مذکور در آنها به صفات خبری شهرت یافتند. صفاتی که در متون دینی به خدا انتساب یافته‌اند،‌ اما از نظر عقلی انتساب آنها به معنای ظاهری به او محال می‌نماید. چگونگی انتساب این صفات به خدا دیدگاه‌های تشبیه‌گرایی، تأویل‌گرایی و تفویض‌گرایی را پدید آورده است. سلفیان در تحلیل این صفات از دیدگاه تفویض‌گرایی، به معنای اثبات بلا تأویل، پیروی می‌کنند. آنان صفات خبری را به معنای ظاهری و حقیقی به خدا نسبت می‌دهند، اما خود را از فهم کیفیت آنها ناتوان می‌دانند. تعطیل‌گرایی، انکار اعجاز زبانی قرآن و امکان نداشتن شناخت خدا لازمه دیدگاه سلفیان در معناشناسی صفات خبری است. این مقاله با رویکرد تحلیلی- انتقادی، دیدگاه سلفیه در معناشناسی صفات خبری را بررسی کرده است. دیدگاه آنان بر خلاف مفاد و حتی ظاهر آیاتی است که در آنها به تدبر و تعقل امر شده است. انکار اعجاز زبانی قرآن نیز بر خلاف فصاحت و بلاغت آن است.

استناد به استدلالاتی چون «امتناع انطباع کبیر در صغیر» و «صور موجود در خواب» از جمله دلایل اساسی شیخ اشراق در قائل شدن به عالم مثال است. وی به جهت نقش واسطی عالم مثال میان عالم ماده و عقول بسیاری از حقایق هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی، همچون بهشت و جهنم صوری، شیاطین و اجنه صوری، نغمه‌های خوش و رایحه‌های دل‌انگیز از احوالات سالکان، صور ملائکه، منشأ کرامات و معجزات، صور خواب و رؤیا، و وحی و الهام را با این عالم مرتبط دانسته است. صدرالمتألهین ضمن قبول اصل وجود عالم مُثُل معلّقه، با ارائه ایراداتی چون تفکیک نکردن خیال متصل از خیال منفصل، جوهر مثالی‌ نبودن صور مرآتی و وابستگی صور ادراکات حسی به خیال متصل، از یک سو به تبیین و روشن‌سازی هرچه بیشتر این دیدگاه همت گماشته و از سوی دیگر، به دنبال آن بوده که با رفع نواقص، این نظریه را توسعه مفهومی و کاربردی ببخشد. جستار پیش رو در پی آن است که با نگرشی تحلیلی ـ انتقادی، پس از بررسی ادله شیخ اشراق و بیان ایرادات صدرالمتألهین در این باب، وجوه اشتراک و افتراق این دو حکیم را در این موضوع مشخص سازد.

کمبود و نبود منابع مالی لازم می‌تواند مشروعیت یک نظام سیاسی را با چالش مواجه سازد؛ از این رو هر نظام حکومتی تلاش می‌کند برای حل این معضل چاره بیندیشد. یکی از راه‌های متداول آن است که حاکمیت با اخذ مالیات، وظایف حاکمیتی خود را انجام دهد. می‌توان ادعا کرد امروزه تمام جوامع این رویکرد را پذیرفته‌اند. نظام سیاسی اسلام نیز از این قاعده مستثنا نیست؛ وضع مالیات‌های شرعی مؤید این مطلب است. حال اگر این منابع نتواند به طور کامل نیازهای حکومت اسلامی را برآورده کند، گسترش کیفی مالیات‌های اسلامی (مثل زکات و خمس) یا وضع مالیات‌های حکومتی مطرح می‌شود. در واقع، پرداخت سهمی از درآمد به حاکمیت، مالیات است. این رویکرد دینی باعث می‌شود که مالیات جنبه عبادی به خود گیرد و ضمن تأمین بُعد مادی و این‌جهانی، موجب سعادت اخروی فرد نیز بشود. به همین دلیل برنامه‌ریزی بهینه جهت دریافت مالیات نیازمند رجوع به نظام ارزشی و دینی است. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی نقش مالیات در نظام اسلامی را بررسی کرده است. نتایج نشان می‌دهد دریافت مالیات از نیازهای راهبردی حکومت‌ها است که توجه به جنبه عبادی آن، ضمن تسهیل اخذ آن، ضمانت اجرایی آن را بالا می‌برد.

ولایت قیام بنده به پرودگار است هنگامی که از خود فانی شود و آن به تولیت حضرت حق تعالی نسبت به او است تا او را به نهایت مقام قرب و تمکین برساند. خاتم ولایت کسی است که با او صلاح دنیا و آخرت به نهایت کمال می‌رسد و نظام عالم با مرگ او مختل می‌شود. سخنان ابن‌عربی در باب خاتم ولایت مضطرب و مبهم است. او گاهی با صراحت حضرت عیسی (ع) را خاتم ولایت مطلقه می‌نامد و گاه از حضرت علی (ع) چنان تعریف می‌کند که گویا این عنوان را برای آن حضرت می‌شمارد. خاتم ولایت محمدیه را گاهی حضرت مهدی (عج) معرفی می‌کند و گاهی به‌صراحت آن را شخصی غیر از آن حضرت می‌داند. او گاهی حتی خود را نیز خاتم ولایت می‌شمارد. در حالی که نظرات ابن‌عربی درباره خاتم ولایت ابهام دارد، حضرت امام خمینی، با قاطعیت، خاتم ولایت مطلقه را، به دلیل اتحاد حقیقت نوری حضرت علی با پیامبر اکرم (ص)، حضرت علی می‌داند و خاتم ولایت محمدیه را نیز حضرت مهدی معرفی می‌کند. هدف این پژوهش بیان نقاط اشتراک و اختلاف امام خمینی و ابن‌عربی درباره خاتم ولایت و تحلیل و تطبیق نظرات ایشان است.