جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقوله «قلم»، موضوعی کلامی و قرآنی و مرتبط با شناخت گستره علم الهی است که مفسّران قرآن، از نظرگاه‌های متفاوتی بدان پرداخته‌اند. از نگاه معناشناختی، قلم را باید در حوزه معنایی‌اش در کنار تعابیر دیگری چون لوح، کتاب، سطر و تحریر قرار داد. قلم در هم‌آیی با هر یک از این واژگان، ابزاری است برای نوشتن، ثبت و ترسیم. این پژوهش، به معناشناختی قلم از منظر سه مکتب تفسیر روایی، اجتهادی و عرفانی پرداخته و مبانی و براهین نظریات مطروحه، تحلیل و نقد گرده است. از مکتب تفسیر روایی پنج مفهوم، از مکتب تفسیر اجتهادی پنج مفهوم و از مکتب تفسیر عرفانی شش مفهوم برای قلم دریافت گردید. یافته‌های این پژوهش، نشان می‌دهد که تعابیر مفسّران در تفسیر قلم، متفاوت بوده و در مصادیق آن نیز در بخشی مشترک و در برخی منفردند. قدر مسلّم این است که قلم آن مرتبه علم الهی است که تقدیر مخلوقات را رقم می‌زند و این معنا و برخی دیگر از معانیِ مطرح‌شده، ارتباط ویژه‌ای با معنای لغوی قلم دارند که آن، جنبه ابزار بودن برای ثبت و ضبط علم یا تقریر حکم است.

قرآن کریم در آیات قصاص؛ بقره / 194، شوری / 40 و غافر / 40 به مسأله تناسب جرم با مجازات آن اشاره دارد. بررسی آیات در تفاسیر مفسران اسلامی نشان می‌دهد که یکی از اصول کیفری اسلام، لزوم رعایت اصل «تناسب جرم با مجازات» است که به‌طور مستقیم در حکم قصاص نفس و قصاص اعضاء قابل ملاحظه است. قوانین جزایی اسلام، منشأ وحیانی و اراده إلهی دارد و بر پایه مبانی انسان‌شناسی، هستی‌شناسی و خداشناسی استوار است. نقش مجازات‌های اسلامی، حفظ اعتدال فرد و جامعه، از طریق حفظ ارزش‌های ثابت است. در تعیین مجازات‌های اسلامی، به مؤلّفه‌هایی مانند: معیار‌های تناسب میان جرم و مجازات، نوع جرم ارتکابی و خصوصیات شخصیتی مجرم و درجه و نوع تقصیر بزه‌دیده توجّه کامل شده است. بنابراین اهداف کیفرشناختی مانند تنبیه و اصلاح مجرم، پیشگیری عمومی و خصوصی و دفاع اجتماعی را تأمین می‌نماید. روش این پژوهش، با بررسی آیات و روایات فقهی ـ حقوقی مورد بحث در کُتُب تفسیری و تحلیل داده‌ها با روش درون‌دینی به نتایج انجامید. نگارندگان در بررسی آیات مورد بحث، نشان داده‌اند که حقوق کیفری اسلام مبتنی بر قضاوت به حق، عدل، انصاف و تکریم انسان بوده است و مجازات‌‌ها با جرائم در خصوص آیات قصاص تناسب دارد.

آیات قرآن بر کرامت ذاتی انسان تأکیدی ویژه دارند؛ برخی از آنها به‌صراحت بر این مقصود تأکید نموده و برخی دیگر نیز در فحوای خود پرده از این مقصود عالی برای انسان بر می‌دارد. در همین راستا نبی مکرم اسلام| نیز خود را مبعوث بر اکمال مکارمی می‌داند که ریشه آنها در نهاد انسان وجود دارد، اما در قرآن آیات دیگری نیز وجود دارد که به ویژگی‌‌های منفی انسان‌ها اشاره داشته و انسان‌ها را مورد توبیخ قرار داده است. در ابتدا چنین تصور می‌شود که این دسته از آیات، نافی کرامت انسان است؛ البته فهم دلالت‌‌های این دسته از آیات که در ظاهر رویکردی منفی به انسان‌ها دارند، بدون در نظر گرفتن آیات دسته نخست منجر به درک ناقص و نادرستی از شناخت انسان در قرآن می‌شود. این نوشتار بر آن است تا مقاصد آیاتی که بیانگر این صفات مذموم هستند را به‌دست آورد و در نهایت به فهم هرچه بهتر دلالت‌‌های این آیات که همگی در راستای ایجاد شناخت بیشتر و خودسازی کاملتر انسان‌ها نازل شده‌اند، دست یابد.

خدای متعال در قرآن کریم موضوع زنده بودن شهدا را در دو آیه بازگو نموده است. مقصود از شهدا در این آیات تمام کسانی هستند که به مقام‌ شهود‌ حقیقت‌ رسیده و با عمل خود درصدد اعتلای کلمه حق و ریشه‌کن کردن باطل می‌باشند؛ اگرچه در جهاد کشته نشوند و با مرگ طبیعی از دنیا بروند. مفسران درباره نوع این حیات دارای دو دیدگاه هستند؛ برخی حیات یادشده را حقیقی و برخی دیگر مجازی می‌دانند. معتقدان به حیات حقیقی نیز نظرات متفاوتی دارند؛ برخی این حیات را مربوط به جسم مادی در دنیا دانسته و برخی دیگر معتقد به زنده بودن روح در عالم ملکوت می‌باشند. این مقاله ضمن بررسی دیدگاه‌های فوق بیان می‌دارد حیات شهدا حیات حقیقی ویژه‌ای در برزخ است که انسان‌های عادی از آن محروم هستند. دیدگاه جامع در مورد مفهوم این حیات ویژه برزخی نیز عبارت از «احاطه نامحدود شهدا بر عوالم ملک و ملکوت از طریق علم و قدرت» است.

غالب مفسّران شیعه و اهل سنّت در آیه «وَ فَدَیْناهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ» گفته‌اند که مراد از «ذبح عظیم»، «کبش» «قوچ» است و از آن‌جایی‌که در قرآن وصف عظیم در چند مورد بیشتر به کار برده نشده است؛ برای خدا «رَبِّکُمْ عَظیم‏»، برای قیامت «نَبَأٌ عَظیم‏»، برای عرش خدا «الْعَرْشِ‏ الْعَظیم‏» و سرانجام برای اخلاق پیامبر اسلام| «خُلُقٍ عَظیم‏» به‌کار رفته است. به‌نظر می‌رسد برخی از عالمان و مفسران با چنین پرسشی در ذهن خود مواجه شده‌اند که چگونه قربانی کردن گوسفند، ذبح عظیم است؟ ازاین‌رو، تأویلات گوناگونی را بر اساس روایات ذکر نموده‌اند. در این پژوهش تلاش شده است به‌روش تحلیلی ضمن بررسی اصل مسئله، مراد اصلی «ذبح عظیم» تبیین گردد. بر اساس روایت پیامبر گرامی اسلام (ص) که می‌فرماید: «أنا من حسین» با توجه به قبول امام حسین× در عالم ذر، ایشان آن قربانی عظیم است.

یکی از قصص قرآن که در آن به عاقبت اقوام اشاره شده، داستان قوم ثمود است. خدای متعال هنگامی که می‌خواهد عملی که نشان از بی‌تقوایی و عدم اطاعت قوم ثمود از حضرت صالح× دارد، را بیان نماید، به تراشیدن «بیوتی» در دل کوه‌‌ها اشاره می‌فرماید، که حالت قوم ثمود در آن بیوت، با واژه «فارهین» وصف گردیده است. به نظر می‌رسد تبیین دقیق‌تر این واژه‌‌‌ها ـ بیش از آنچه تاکنون در تفاسیر قرآن بیان شده است ـ نیازمند تأمل در مکان زندگی قوم ثمود است، که این بررسی از طریق مطالعه آثار متعلق به قوم ثمود و سنگ‌نگاشته‌‌های موجود از آنها در منطقه حجر انجام می‌گیرد. در این تحقیق می‌توان به نشانه‌های معابدی دست یافت که محل پرستش بت‌های قوم ثمود بوده و با خانه‌‌های سنگی به‌جای‌مانده از آنها انطباق زیادی دارد. در واقع با توجه به آیاتی از قرآن و شواهدی از سرزمین حجر می‌توان گفت: مراد از «بیوت» در آیات مربوط به قوم ثمود، پرستشگاه‌هایی برای بت‌‌ها است که قوم ثمود در آن عبادتگاه‌‌ها به عیش و نوش و رقص مقدس با حالت برهنگی آیینی و روسپی‌گری در هنگام پرستش خدایان می‌پرداخته‌اند و به این ترتیب دلیل وقوع عذاب و مراد از « فارهین» در آیه روشن‌تر می‌گردد و خدای متعال آن را به‌عنوان عبرتی برای تمام مردم در همه زمان‌‌ها بیان می‌نماید.

یکی از ایرادهای برخی از معارضان و منتقدان به قرآن این است که در قرآن، در مورد برخی اشخاص و گروه‌‌‌ها تصریح به الفاظ قبیح شده و آنان با نام‌‌های زشت و ناپسند مانند: «أبله، نادان، فاسق، بی‌شعور، حیوان، نجس و ...» مورد خطاب و عتاب قرار گرفته‌اند؛ در حالی‌که با استناد به آیاتی مانند: «وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً»، «وَ لا تَسُبُّوا الَّذینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّه‏ ...» عدم صحّت این مطلب و اینکه از اختصاص‌های قرآن کریم، عدم تصریح به الفاظ قبیح است، تا جایی که خدای متعال در بیان بسیاری از مسائل، به‌منظور رعایت ادب به عملی که طبع بشر از ذکر آن امتناع دارد، تصریح نمی‌کند، ازقبیل: مباشرت، مراوده، إفضاء، إتیان و ...، چراکه دعوت قرآن بر پایه ادب و استدلال منطقی استوار است و اشکال این دست از مغرضان به فهم خودشان بر می‌گردد.

یکی از مباحثی که به‌مثابه خشت کج در بحث جایگاه زن در اجتماع انسانی بنا نهاده شده، تأثیر عنصر زنانه در پیدایش نخستین گناه است؛ روایاتی در ذیل آیات هبوط در سوره بقره در تفسیر طبری دلالت بر اغواگری حوا و نقش فعال وی در هبوط آدم دارد. در این نوشتار مضمون روایت‌‌ها با عرضه بر آیه‌هایی که هبوط را به تصویر کشیده‌اند، بررسی شده است، پس از آن زمینه‌‌های خرافی روایت‌ساز در جریان هبوط حضرت آدم معرفی گردیده و مشخص شده است که مطابق آیات هبوط، عنصر زنانه فاقد هرگونه نقش در پیدایش نخستین نافرمانی است و روایات، جملگی دارای ریشه خرافی هستند که میراث فرهنگی پیشینیان و عامل جعل روایاتی با این مضمون، در کتب شیعه و سنی است. آنچه ضروری است پالایش منابع دینی از باور‌های خرافه در مورد زن است که همتی پاک و نگرشی عاری از تعصب می‌طلبد؛ چرا که تأثیر وجدانی مخرب این دست روایات بر جامعه اسلامی غیر قابل انکار است.

حسد به‌معنای آرزوی زوال نعمت از دیگری، افزون بر امور مادی، نعمت‌‌های معنوی و کمالات خدادادی یا خودساخته را نیز شامل می‏شود. یکی از آیاتی که به این مطلب اشاره دارد آیه 54 سوره نساء است که در آن سخن از افرادی به‌میان آمده است که به‌دلیل فضل خدای تعالی نسبت به ایشان، مورد حسادت قرار گرفته‌اند. خدای تعالی به این بندگان برگزیده خویش، «مُلک عظیم» عطا کرده است. این مقاله که به روش توصیفی ـ تحلیلی گرد آمده، در صدد تبیین معنای ملک عظیم و چگونگی حسادت به آن، با بررسی آیات مرتبط و روایات معصومان^ است و به این نتایج دست یافته که ملک عظیم همان مقام خلیفه اللهی و ولایت تکوینی است که خدای متعال به پیامبراکرم| و خاندان مطهر ایشان عطا نموده و حسادت به ملک عظیم، حسادت دشمنان اهل بیت^ به مقام امامت و خلافتی است که از سوی خدا به آن بزرگواران عنایت شده و از انگیزه‌‌های مهم مخالفت با دستور پیامبر اسلام| در مورد امامت و وصایت حضرت علی× است.

حجاب، با وجود اهمیّت بسیارش، در اسلام اصالت ندارد؛ بلکه امر اصیل، عفاف و خودکنترلی است؛ زیرا اگر عفاف نباشد حجاب نیز کارکرد خود را از دست خواهد داد. نتیجه این پژوهش گویای این است که مهندسیِ تحقّق حجاب در جامعه، مبتنی بر نظریه حریم جنسی است که بر اساس آن، همّت اصلی بر ایجاد حریم حداکثری بین دو جنسِ زن و مرد، در تمامیِ ساحت‌‌های زندگی می‌باشد که در هر ساحتی حریمی متناسب با آن و براساس اقتضاء و واقعیت‌‌های زندگیِ بشری تعریف می‌شود که حجاب شرعی یکی از همین حریم‌‌‌ها برای ساحتِ تعاملات اجتماعی در فضای اختلاط است. خدای متعال در این سیر نزول، نظام هنجاری‌ای را شکل می‌دهد که ازجمله مهمترین شاخصه‌هایش، ارزش بودنِ ارتباطِ حداقلی با جنس مخالف به‌عنوان یک گزاره ایده‌آل است و حجاب در این ساختار هنجاری، تنها قطعه‌ای از پازل است و خودِ آن محوریت ندارد. عقبه این ساختار هنجاری مبتنی بر تحکیم روحیه عفّت‌مئابی است. التزام عملی به این ساختارِ هنجاری باید از طبقه حاکم بر جامعه شروع شود تا سایر اقشار مردم نیز خود را ملتزم بدانند و رویکرد آن کاملاً فرهنگی و به‌دور از تنش‌‌های امنیتی باشد و در مدلِ مهندسی اسلام در امر حجاب، مردان به‌عنوان سرپرست خانواده‌‌ها مسئول مدیریّت و نظارت بر این مهم هستند.