جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اصول کافی و صحیح بخاری از منابع معتبر روایی شیعه و اهل سنت است که پیروان این دو مذهب در بسیاری از اصول و فروع دین اسلام به آن استناد می‌کنند. از آموزه‌های مهمی که در این دو کتاب، روایاتی دربارۀ آن ذکر شده و ابوابی به آن اختصاص داده شده، محبت است. نوشتار حاضر به‌منظور بررسی تطبیقی اصول کافی و صحیح بخاری در موضوع محبت، به تحلیل محتوای واژۀ حب و مشتقات آن در این دو کتاب پرداخته است. واژه‌ها و موضوعات استخراج‌شده از تحلیل محتوای روایات نشان می‌دهد حب در اصول کافی با مفاهیم کلیدی عقل، ایمان، دین، صفات خدا، اطاعت، تقوا، معرفت و اهل‌ بیت ارتباطی وثیق دارد و دارای لایه‌های معنایی متعددی چون حب معبود و عبد، حب رسول خدا و اهل‌ بیتk و حب انسان‌ها و هم‌نوعان و مؤمنان و حب مذموم است. و بیشتر حجم روایات کافی به دوری از حب دنیا که جهالت و عجز و غوایت است، اشاره دارد. اما در صحیح بخاری حب تنها با ایمان و بِر ارتباط دارد و بیشتر حجم روایات به لایه‌های معنایی حب می‌پردازد که حب میان عبد و معبود، حب به رسول خدا و انسان‌ها را شامل می‌شود؛ اما اشاره‌ای به حب اهل‌ بیت نشده است.

در خوانش متن‌های نظام‌مند ادبی و از جمله نهج‌البلاغه، خواننده با سویه‌هایی از قبیل سویۀ وزنی، آوایی و بلاغی روبه‌روست؛ نشانه‌هایی که با خوانش سایه‌معنایی، نشانه‌ها، سازواری‌ها، هماهنگی‌ها و ارتباطات پیدا و پنهان عناصر متن معلوم و مدلول‌های پیدا و ناپیدای این نشانه‌ها مشخص می‌شود. در این جستار بر اساس اصول نشانه‌شناسی و روش توصیفی‌تحلیلی، و با خوانش سایه‌معنایی، نامه چهل‌وپنجم نهج‌البلاغه(نامۀ امام به عثمان ‌بن حنیف) بررسی و تحلیل شده است. دستاورد این تحقیق معلوم ساخته که در بافت و ساختار این نامه، حضور چشمگیر عناصر آوایی واژگان نقش بسزایی در برانگیختن و القای معنا به مخاطب ایفا کرده است. همچنین سایه‌معنی تکرار واکه‌هایی مانند «آ» و «ای» که سبب پیدایش نوعی ‌هارمونی شده، بازتاب‌دهندۀ احساس درونی امام در برابر رفتار کارگزار حکومت است. بسامد فعل ماضی که از قطعیت گزاره‌ها و هشدارهای جدی امام حکایت دارد. با همراهی فعل مضارع توجه دادن به پیوند زمان و اندرز گرفتن از گذشته برای آینده را می‌رساند. سایه‌معنای کاربست تکنیک تزاحم تشبیه و استعاره، تناسبات تصویری که به پیوندهای درونی متن انجامیده از تأکید امیر مؤمنانR بر انگیزش حس تأمل مخاطب در رفتارها و رویدادها و اقناع وی است.

شیخ‌ کلینی که در دوران غیبت صغرا می‌زیسته است، به‌سبب نوع نگاهش به امامت و در مواجهه با رخداد غیبت، برخوردی عادی و همراه با آرامش از خود بروز می‌دهد که آن، هم در تألیف کتاب کافی بازتاب یافته است و هم در عدم مراجعۀ کلینی به نواب امام ‌زمانZ. کلینی که در عقل‌گرایی و اعتقاد به همراهی امام با کتاب و سنت و عدم تجاوز امام از آن دو، با جریان هشام ‌بن ‌حکم قرابت دارد، عدم دسترسی تعلیمی به امام، برای او ایجاد بحران و اضطراب نمی‌کرده است. وی با تبیین مفهومی عام با نام حجت که جامع مفهوم پیامبر2 و امامR بوده و همچنین با بیان جایگاه تکوینی حجت، این اعتقاد را بیان می‌کند که وجود امام(حجت) تکویناً ضرورت دارد و نه لزوماً تعلیماً و لازمۀ این ضرورت، دسترسی مستقیم به امام نیست که بدین وسیله، بحران عدم دسترسی به امام را که برای بسیاری از شیعیان آن دوران مطرح بوده، مدیریت کرده و پاسخ می‌دهد.

از جمله پژوهش‌های مهم در روزگار معاصر، بررسی جریان وضع و جعل است. از آنجایی که حدیث در شکل‌گیری و جهت‌دهی به زندگی افراد ریشه دوانده است و نقش مهمی را ایفا می‌کند، احادیث موضوع نیز نقش مخربی داشته و انسان را از هدف معین خویش دور می‌سازد. در همین راستا بازشناسی احادیث موضوع و آگاهی بخشی نسبت به آن امری لازم است. در این مقاله، سعی در واکاوی گونه‌های وضع و تبیین قالب‌هایی است که واضعانِ حدیث اهداف خود را در آن پیاده کرده‌اند. گونه‌هایی که واضع با استمداد از آن خواسته است ذهن مخاطب را به هدف ناصحیح خویش سوق دهد. در این نگاشته که با روش تحلیل و رویکردی ذهنی به احادیث پرداخته شده است به هشت مورد از گونه‌های وضع اشاره می‌شود. این موارد عبارت‌اند از: وضع در قالب استتار، وضع در قالب حکم شرعی، وضع در قالب جهت‌دهی، وضع در قالب رفع ابهام، وضع در قالب ترکیب، وضع در قالب سبب نزول، وضع در قالب تقلید و وضع در قالب تبیین مراد آیه.

نوشتار حاضر کوشیده است تا خصائص‌نویسی را به‌صورت کلی و خصائص نسایی را به‌طور ویژه از جهات مختلفی بازشناسی کند. حاصل مطالعۀ بخش نخست نشان می‌دهد خصائص‌نگاری به‌دلیل معنایی که از انحصار در یک فضیلت خاص افاده می‌کند، برای آن جایگاه متفاوتی از مناقب‌نویسی و فضایل‌نگاری تعریف می‌شود. بررسی موارد انجام‌شده در حیطۀ خصائص‌نگاری تشیع و تسنن، گواه روشنی است که چنین مسئله‌ای را کاملاً تایید می‌کند. بخش دوم مقاله، بازکاوی خصائص نسایی را از جهات گوناگونی از نظر گذرانیده است. اعتبار سندی خصائص و بررسی تطبیقی مضامین آن با برخی از جوامع مهم حدیثی اهل تسنن و اثبات برتری امام علیR بر خلفای اول و دوم و سوم با نظر به روایاتی که نسایی بی‌هیچ کاستنی و افزودنی گزارش می‌دهد، بخش‌هایی است که رهیافت خاص حدیثی خصائص به نمایش می‌گذارد.

حجم بسیار آثار حدیث‌پژوهی مستشرقان و تأثیرگذاری آن در عرصۀ‌ جهانی، ضرورت بررسی و تحلیل آرای آنان را می‌طلبد. بررسی پژوهش‌های حدیثی «جیمز رابسون» و «خوتیر ینبل»، با فاصلۀ زمانی حدود نیم قرن، با روش تحلیلی و توصیفی، حاکی از توسعۀ مطالعات حدیثی و تنوع در بهره‌گیری از روش‌های تاریخ‌گذاری روایات است. عدم اعتبار و اصالت احادیث، نگرش انتقادی به آثار رجالی و تلقی ناکارآمدی آن در نقد حدیث، رشد وارونۀ اسناد، نگرش به احادیث به‌مثابۀ گفتمان در حال تکوین، مبانی مشترک آنان و تقدم سند بر متن و مبنا قرار دادن برهان سکوت در ارزیابی احادیث، مهم‌ترین مبانی مختصّ ینبل است. پژوهش‌های رابسون به شیوۀ توصیفی و به گونۀ گزارش‌های شبهه‌برانگیز است، حال آنکه ینبل از روش علّی و با رویکرد نقد و تحلیل بهره گرفته و شیوۀ پژوهش‌های او «تحلیل درون‌متنی» است و واژه‌پردازی و بومی‌سازی اصطلاحات حدیثی از دیگر اختصاصات اوست.

حدیث توریث انبیا یکی از مواضع اختلاف و چالش میان حدیث‌پژوهان فریقین است. یکی از راویان برجستۀ حدیث مزبور ابوبکر است که پس از رحلت پیامبر2 و مطالبۀ فدک توسط حضرت فاطمهB، با نقل این روایت از پیامبر2، از برگرداندن فدک به آن حضرت خودداری نمود. علمای شیعه به‌منظور ابطال احتجاج خلیفۀ اول، به‌طور کلی روایت وی و سایر راویان این حدیث را در مجامع عامه مجعول دانسته‌اند؛ در مقابل، حدیث‌پژوهان عامه با صحیح خواندن حدیث ابوبکر، نادرستی اجتهاد حضرت فاطمهB را نتیجه گرفته‌اند. ما در این پژوهه روشن شده است که هر دو گروه در این راه به خطا رفته‌اند. به نظر می‌رسد بر اساس برخی شواهد قطعی، روایت توریث انبیاء جعلی نیست و ابوبکر آن را از پیامبر2 شنیده است و افزوده شدن عبارت «ما ترکناه صدقه» به حدیث، از قبیل ادراج در حدیث و کم شدن عبارت «إِنَّ الْعُلَمَاءَ وَرَثَهُ الْأَنْبِیاءِ...»، معلول بد شنیدن و یا تقطیع حدیث از جانب راوی است؛ اما اجتهاد او به عدم ارث‌گذاری پیامبران باطل است؛ چون فضای اصلی روایت، بحث از شأن پیامبری است که میراث پیامبری‌شان، آموزه‌های معرفتی و احکام دین است و نه مال دنیا.

تحلیل و بررسی روایات یکی از بایسته‌ها در حوزۀ حدیث و برای دفاع و پاسداری از آن است؛ این ضرورت بنا به دلایلی در روایات تفسیری از اهمیت بیشتری برخوردار است و به‌خصوص آن احادیثی که دربارۀ امامان معصومk وارد شده که برخی از آنان نه‌تنها در جهت تبیین جایگاه آنان نیست بلکه ممکن است دستاویزی برای برخی مخالفان و معاندان شود. تحقیق پیش رو به دنبال پاسخ این پرسش است که آیا اساساً روایات غلوآمیزی در دو کتاب تفسیری عیاشی و قمی دربارۀ امامانk وارد شده است؟ و بعد اسناد و محتوای آن‌ها چگونه است؟ نتایج حکایت از آن دارد که تعدادی از روایات این دو کتاب، که در بخش دوم مقاله به‌تفصیل ذکر خواهد شد، غلوآمیز بوده؛ از جمله اعتقاد به الوهیت و ربوبیت امامانk و خلقت غیرعادی آنان و برخی تأویلات غیرقابل قبول، و البته اسناد ضعیفی دارند و از طرفی غیرقابل انطباق با معانی و سیاق آیات هستند. روش تحقیق در این مقاله تحلیلی‌توصیفی و به گونۀ تطبیقی است.

قرآن و سنّت در زمان پیامبر2 همدوش با یکدیگر بودند. با وفات پیامبر2، سوزاندن مجموعه‌های حدیثی و یک قرن تاریخ شفاهی، حدیث ظنّی الصدور گشت و برابری آن با قرآن از بین رفت. مبانی فکری سلفیان در حجیت قرآن و سنّت بدون اجتهاد عقلی، اعتقاد به ظاهرگرایی و مقابله با نوآوری، پذیرفتن نقل الفاظ حدیث و حفظ کامل سنّت پیامبر2 در میان صحابه و تابعین، انکار جعل حدیث در آن دوره و اعتقاد به حجیت حدیث مرسل، راه استدلال و اجتهاد عقلی را بر پیروان خود مسدود نمود و با غفلت از اقتضای زمانه، در پیِ همسانی کامل با صدر اسلام است. و با تکفیر دیگران ایمان و حقیقت را منحصر به خود می‌دانند. عبدالماجد الغوری پژوهشگر مطالعات حدیثی به پیروی از عقاید سلفیه، در یکی از تألیفات خود با عنوان المدخل الی دراسه علوم الحدیث به علوم مرتبط با حدیث می‌پردازد. این پژوهش به بررسی رویکرد سلفی در حجیت روایات با تأکید بر دیدگاه‌های وی در کتاب مذکور می‌پردازد.

انتساب هر حدیثی به پیامبر2 مستلزم وجود سند برای آن حدیث است. در صورتی که هیچ سندی در متون روایی، برای آن حدیث یافت نشود، انتساب آن به پیامبر2 صحیح نیست. در علم الحدیث، روایاتی را که در هیچ‌یک از منابع کهن روایی فریقین یافت نشود، با عبارت «لا اصل له» یعنی روایات بی‌اساس یاد می‌کنند. عرفا و فلاسفه بدون توجه به این قاعدۀ مهم، انبوهی از روایات بی‌اساس را به پیامبر2 نسبت داده اند که پالایش این احادیث نیاز به تلاشی گسترده دارد. از جمله این احادیث بی‌اساس، عبارت «مُوتُوا قَبْلَ أنْ تَمُوتُوا» است که به‌عنوان حدیث نبوی توسط عرفا و فلاسفه در منابع متعدد عرفانی و فلسفی استفاده شده است. این عبارت در هیچ‌یک از منابع معتبر روایی شیعی و اهل سنّت نیامده است که عدم توجه محدّثان به این عبارت، حدیث بودن آن را خدشه‌دار می‌سازد.