جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از اعمال ماه مبارک رجب، صلاه الرغائب است که مطابق روایتی منقول از رسول خدا2 انجام آن در نخستین شب جمعۀ ماه رجب، موسوم به لیله الرغائب، سفارش شده است. در مقالۀ حاضر، بعد از بررسی سند حدیث و اثبات ضعف آن، مشروعیت انجام اعمال این شب به‌قصد رجاء تبیین، و در ادامه دربارۀ معنای «رغائب»، تفسیر آن به شب آرزوها نقد شده است. فرهنگ‌های لغت و روایات تاریخی و دینی روشن می‌کند که «رغائب» به‌معنای این کلمه عطاها و بذل و بخشش‌های بزرگ است که در میان سخاوتمندان و صاحبان اموال رایج بوده است. اما آموزه‌ها و روایات دینی، معنای «رغائب» را از عطاهای صرفاً مادی به عطاهای بزرگ معنوی ارتقا داده است. نتیجه آنکه معنای «رغائب» در لیله الرغائب و صلاه الرغائب و نافلۀ صبح، عطاهای بزرگ مادی و معنوی این‌جهانی و عمدتاً ناظر به رزق و روزی، و توفیقات و برکات معنوی است که خدای تعالی به برکت این نمازهای واردشده به بندگانش عطا خواهد کرد.

از رساترین وصایای پیامبر2 حدیث صحیح ثقلین است که با عبارت «کتاب الله و عترتی، أهل بیتی» بیان شده است. این روایت که عمداً یا سهواً با عبارت «کتاب الله و سنتی یا سنه نبیه» در منابع معدودی از اهل سنت آمده و عدم صحت آن از سوی بزرگان ایشان مطرح گردیده، در اثر حدیثی شیخ صدوق، کمال‌الدین و تمام النعمه نیز نقل شده است. از آنجا که صدوق حدیث‌شناس و آگاه به رجال است، نقل این روایت از سوی ایشان سؤال‌برانگیز بوده و نویسنده را بر آن داشت تا علت، مورد بررسی قرار گیرد. با بررسی اسناد و محتوای این روایات، پذیرش آن غیرممکن و با بررسی آثار صدوق، علل نقل این روایت واضح و به یکی از سبک‌های وی در فهم حدیث دست یافتیم، بدین صورت که صدوق با گزینش متناسب روایات و عنایت در ساختار هندسی آن، در فهم و دستیابی به معنای مقصود روایات، مجدّانه کوشیده است.

وجود روایت در یکی از جوامع اولیۀ حدیثی از جمله قراین صحت آن نزد قدما دانسته شده است. اما در این میان بسیاری از بزرگان حدیث و رجال شیعه با پیروی از ابن ولید(م 343ق)، که روایت عده‌ای از راویان نوادر الحکمه یا مشایخ مؤلف آن، محمد بن احمد بن یحیی(م حدود 290ق) را استثنا نموده، تمام روایات نوادر الحکمه جز آن‌ها را که از مستثنین نقل شده، معتبر دانسته‌اند. بر این اساس، وثاقت افراد استثنانشده از سوی غالب رجالیان متأخر پذیرفته شده است. با عنایت به آراء رجالیان دربارۀ مشایخ محمد بن احمد و به‌طور کلی استثنای ابن ولید، می‌توان امکان عدم وثاقت غیرمستثنین و عدم ضعف مستثنین و نیز اختصاص این قاعده به نوادر الحکمه را ثابت کرد. نیز می‌توان دربارۀ دیگر ابهامات راجع به استثنای مورد بحث به پاسخ‌هایی دست یافت.

دیدگاه نگارش مصحف امام علیR بر اساس ترتیب نزول، در میان فریقین دیدگاهی دیرینه است، اما در بین معاصرین مخالفانی نیز دارد. بررسی ادلۀ موافقان و مخالفان راهی است برای درک حقیقت مطلب. اهل سنّت علی‌رغم ابراز این دیدگاه، غالباً دلیلی برای اثبات نظر خود ارائه نداده‌اند. در مقابل یکی از استنادات علمای شیعه برای اثبات ترتیب نزولی بودن مصحف امامR، روایاتی از اهل سنّت بوده است که عبارت‌اند از: روایات ابن سیرین و روایات گزارش ترتیب مصحف امام علیR. بررسی دقیق عبارات این روایات نشان می‌دهد که روایات فوق، دلالتی بر ترتیب نزولی بودن مصحف امام علیR ندارند.

بنا بر دلایل قرآنی، روایی و عقلی، باید در فهم قرآن از احادیث پیامبر2 و اهل بیتk مدد گرفت. لذا گونه‌شناسی روایات تفسیری به‌منظور درک درست و عمیق از معرفتی که هر گزارۀ روایی در ارتباط با محوری از آیه به‌ دست می‌دهد، از ضروریات فهم قرآن و حدیث است. طی یک تحقیق، با بررسی چند هزار روایت تفسیری و مداقه در آن، همۀ گونه‌های روایات تفسیری به دو بخش کلی تقسیم شده است: 1. گونه‌هایی که مرتبط با مدلول آیه است؛ 2. گونه‌هایی که مرتبط با مدلول آیه نیست. در این مقاله، گزارش بخش اول با روش تقسیم ثنایی بیان شده است؛ بدین صورت که هر گزاره روایی که بیانگرمدلولی از الفاظ آیه است به دو قسم کلی «بیان معنا» و «عدم بیان معنا» تقسیم می‌شود. گزاره‌هایی که بیانگر معنایی از آیه است نیز به دو بخش قابل تقسیم است: یا بیان منطوق آیه، اعم از منطوق لغوی(شامل معنای واژگانی، معنای صرفی، معنای نحوی) و منطوق اصطلاحی(مخصوص شریعت اسلام(بطن و تأویل) و سایر شریعت‌ها) است یا بیانگر منطوق نیست بلکه بیانگر مفهومی از آیه شامل مفهوم موافق، مفهوم مخالف، دلالت‌های التزامی و... می‌شود. گزاره‌هایی که بیانگر مدلولی از آیه است اما آن مدلول از معانی آیه نیست، بیانگر مصداقی از آیه است. تبیین گونه‌ها به روش تقسیم ثنایی، ارائۀ گونه‌هایی جدید و تعریف متفاوت گونه‌شناسی و بیان فواید گونه‌شناسی از تمایزات این مقاله با سایر مقالات گونه‌شناسی است.

ارزیابی یا نقد روایات سبب نزول، همواره یکی از محورهای مهم پژوهش در تفسیر و علوم قرآنی بوده است. سیری در آثار این حوزه نشان می‌دهد که قرآن‌پژوهان در این زمینه، افزون بر ارزیابی‌های سندی و متنی، از گونه‌هایی دیگر نیز بهره برده‌اند. گونه‌هایی چون ارزیابی بدون تصریح به روش، ارزیابی با قواعد کلی و صوری چون «الفاظ حاکی از روایات سبب نزول»، «تعدد سبب، تکرّر نزول و تأخر حکم و نزول از هم» و «اعتبار عموم لفظ در برابر خصوص سبب» که بازگشت آن‌ها نیز به ارزیابی‌های سندی و متنی است. در این جستار با استفاده از روش توصیفی‌تحلیلی، افزون بر بیان دیدگا‌ه‌های مختلف، کارایی هریک از گونه‌های فوق مورد بررسی قرار گرفته و کاستی‌های آن‌ها برشمرده شده است. در پایان با توجه به کاستی‌های مذکور از یک سو و ظرفیت‌های بالقوۀ ارزیابی متن روایات سبب نزول از سوی دیگر، این روش از حیث نظری به‌عنوان کارآمدترین روش در میان روش‌ها و گونه‌های مرسوم معرفی شده است.

ابن غضائری رجال‌شناس بزرگ قرن پنجم که معاصر با رجال‌شناسان بزرگی همچون نجاشی و شیخ طوسی بوده و علاوه بر هم‌درسی با ایشان در مجلس درس پدر، سمت استادی بر نجاشی را نیز داشته است، به‌واسطۀ تألیف کتاب الضعفا و جرح برخی از رجال مشهور به وثاقت، غالباً نامش قرین با جرح شتابزده و به‌دور از انصاف شده است. منتقدان وی دیدگاه خاص وی در موضوع غلو را در اتهام راویان به غلو و جعل حدیث دخیل دانسته‌اند. این مقاله سعی دارد با واکاوی اندیشۀ ابن غضائری در موضوع غلو و تتبع در گزارش‌های مربوط به کتاب الثقات و الممدوحین وی، همچنین از رهگذر رجالی که از سوی ابن غضائری توثیق شده‌اند، افزون بر کشف ملاک‌های وی در توثیق، به تصحیح چنین نگاهی به او بپردازد.

در جوامع روایی اهل تسنن و شیعه، روایات فراوانی دربارۀ دجّال وجود دارد. با این حال پاره‌ای از روایات به‌ویژه روایات سنی، به جوامع روایی شیعه راه یافته است. این مقاله با روش گردآوری کتابخانه‌ای و با مراجعه به منابع شیعه و اهل تسنن و با شیوۀ توصیفی تحلیلی(تحلیل محتوایی) برای اولین گام در تبارشناسی روایات مربوط به دجّال، به بازشناسی روایات شیعی و سنی در جوامع روایی فریقین در موضوعات وقایع زمان خروج دجّال، مکان خروج دجّال، زمان خروج دجّال، مکان‌های ایمن از فتنۀ دجّال و محل کشته شدن پرداخته و به این نتیجه دست یافته است که درخصوص موضوع فتنۀ دجّال و ریزعنوان‌های آن، از میان روایات فراوان موجود در جوامع روایی شیعه، فقط تعداد چهارده روایت، روایت شیعی به شمار می‌آید و بقیه روایات عامی هستند. نیز تعداد روایات جوامع روایی اهل سنّت بیشتر از روایات جوامع روایی شیعه است.

نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی در مقاله‌ای با عنوان «نقدی سندشناسانه بر احادیث مجمع البیان» که بعدها در قالب کتابی با نام حدیث‌های خیالی در مجمع البیان منتشر شد، ادعا کرده است که در تفسیر مجمع البیان، مواردی از گزارش‌های تفسیری وجود دارد که ابوجعفر طبری با ابوجعفر امام باقرR اشتباه شده و رأی ابوجعفر طبری به‌عنوان حدیث امام باقرR معرفی شده است. وی منشأ اشتباه را آنجا می‌داند که کاتبان تفسیر تبیان شیخ طوسی، که از منابع مهم مرحوم طبرسی بوده، در مواردی تصور کرده‌اند که مقصود شیخ طوسی از ابوجعفر، امام باقرR است؛ لذا بعد از آن عبارت «علیه‌السلام» را اضافه کرده‌اند و طبرسی نیز با دیدن این عبارت تصور کرده که مقصود شیخ طوسی از ابوجعفر، امام باقرR است. این ادعا از سوی برخی محققان، تأیید و از سوی برخی دیگر نقد شده است. در این مقاله کوشش شده اصل رأی فوق دوباره واکاوی شود و سه مورد از موارد بیست‌گانۀ ادعاشده توسط آقای صالحی، که دیگر ناقدان بدان نپرداخته‌اند، نقد و تحلیل شود.

مسئلۀ مهدویت و ظهور منجی به‌عنوان اصلی مسلم در اسلام، از ابعادی متفاوت مورد توجه و بررسی بسیاری از اندیشمندان قرار گرفته است. این مقاله درصدد بررسی مباحث مهدویت با رویکردی بر آثار علامه شهید مرتضی مطهری است؛ ایشان به مسئلۀ مهدویت از بُعد تاریخی نگریسته و در بخشی از آثار خود، به مدعیان مهدویت از جمله به قیام مختار و محمد بن حنفیه، نفس‌ زکیه ‌و مهدی‌ عباسی اشاره کرده‌اند. در راستای ادعای مهدویت، برخی از این جریان‌ها چون «حسنیان و عباسیان» برای جلب توده‌های مردمی و مشروعیت‌بخشی قیام خود، اقدام به جعل و تحریف احادیث در حوزۀ مهدویت کردند. اقدامات عباسیان در این زمینه به‌دلیل تدوین کتب حدیثی هم‌زمان با خلافت عباسیان، از اهمیت بیشتری برخوردار است؛ عملکرد آنان در سه بخش قابل بررسی است: الف. مهدی‌سازی به‌شکل حمایت از مهدویت محمد بن عبدالله محض(نفس زکیه) و ادعای مهدویت برخی خلفای عباسی چون مهدی عباسی؛ ب. جعل و تحریف احادیث مهدوی در زمینۀ نسب و ویژگی‌های امام زمانZ؛ ج. مصادره به مطلوب احادیث مهدوی همچون روایات رایات سود(خروج پرچم‏های سیاه).