جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علامه طباطبایی پیش از نگارش المیزان، تفسیر دیگری به نام تفسیر البیان فی الموافقه بین الحدیث والقرآن نوشته بود. سبک این تفسیر بدین گونه است که ابتدا توضیحی نسبتاً کوتاه از آیات با محوریت روش تفسیر قرآن‌به‌قرآن ارائه و آن گاه روایات مرتبط ذکر گردیده و سپس تلاش شده است میان آیات و روایات سازگاری ایجاد شود؛ بنابراین روایات نقشی مؤثر و حضوری جدی در این تفسیر دارند. مباحث این پژوهش که با روش توصیفی‌تحلیلی و از نوع تحلیل مفهومی صورت پذیرفته، در چهار محور سامان یافته است: در محور اول برای نخستین‌بار مصادر روایات علامه بررسی و دراین‌باره ادعایی جدید ارائه شده است؛ در محور دوم گونه‌های روایات تفسیری در هشت محور به اجمال تبیین شده است؛ در محور سوم روش علامه در کیفیت گزینش روایات بررسی شده و در محور چهارم از کیفیت بررسی روایات در دو بخش تبیین و نقد روایات سخن به‌میان آمده است.

در زبان معیار و کلام روزمره، تعبیراتی به‌کار می‌رود که مدلول کلماتش فراتر از معنای ظاهری آن‌هاست؛ تعبیراتی که به‌سبب فقدان قرینۀ بازدارنده، معنای لازمی آن‌ها اراده می‌شود و کنایه نام دارند. پی بردن به مفهوم این قبیل تعابیر، مستلزم عرضۀ دال یا نشانه‌های زبانی آن‌ها، بر مبانی و اصول سیمیولوژیک یا نشانه‌شناسی و تحلیل فرامتنی آن‌هاست. ازاین‌رو در عرصۀ حدیث‌پژوهی، دربارۀ تعابیری از قبیل «رفقا بالقواریر» در حدیث نبوی و «سدلتُ دونها ثوبا» در خطبۀ امیر مؤمنانR که صبغۀ کنایی دارند، نمی‌توان به معنای ظاهر الفاظ آن‌ها بسنده کرد. در این جستار، با روش توصیفی ـ استنتاجی، به بررسی و تحلیل فرامتنی تعابیر کنایی، «لِلّهِ أبُوهُم»، «هَبَلَتهُمُ الهبُولُ» و «ثَکِلَتک أُمُّک» که در متون روایی و خطب نهج‌البلاغه پر بسامدند پرداخته می‌شود. بدین منظور، پیشینه و زمینۀ کاربرد آن‌ها در فرهنگ و ادب جاهلی و صدر اسلام تبیین شده و با ملاحظۀ شخصیت کاربران آن‌ها، معلوم شده که برخلاف آنچه مشهور است، این قبیل تعبیرات، کنایاتی از نوع تعریض هستند و در اکثر موارد، معنای لفظی این عبارات که نفرین باشد مراد نیست بلکه اظهار تعجب، شگفتی و البته گاهی نکوهش، از مفاهیم نهفتۀ این تعبیرات و مراد کاربر آن‌هاست.

روایات ازجمله مستنداتی است که صاحبان منابع احتجاج قرائات و مفسران فریقین در توجیه وجوه قرائی به آن استناد می‌کنند. نافع برخلاف سایر قراء، فعل «ولاتُسألُ» را در آیۀ شریفۀ «إِنَّا أَرْسَلْنَاک بِالْحَقِّ بَشِیرًا وَنَذِیرًا وَلاَ تُسْأَلُ عَنْ أَصْحَابِ الْجَحِیمِ»(بقره: 119) به‌صورت مجزوم «وَلاَ تَسْأَلْ» قرائت کرده است. مستند قرائت نافع روایاتی است که در برخی منابع تفسیری و قرائی فریقین وجود دارد و صحت آن محل بحث است. به همین علت، نظر بیشتر صاحب‌نظران بر نفی قرائت غیر رایج است. پژوهش حاضر به‌منظور بررسی ضعف این روایات، به روش توصیفی‌تحلیلی، کتب قرائات، تفاسیر و منابع حدیثی و روایی را بررسی کرده است. یافته‌های حاصل از پژوهش نشان می‌دهد روایت اهل سنت و شیعه سند صحیح ندارد و محتوای روایت اهل سنت با آیات قرآن، سایر روایات صحیح و تاریخ در تناقض است.

در جوامع حدیثی و تفاسیر شیعی و کتب معاجم قرائات، روایات متعددی وجود دارد که قرائتی را به ائمۀ شیعهk به‌ویژه امام صادقR منسوب می‌کند. بیشتر این روایات برگرفته از کتاب القرائات سیّاری است. سیّاری معاصر امام‌هادیR از کاتبان طاهری و در خدمت دربار عباسی است. وی در کتب رجال، به‌شدت تضعیف شده، بااین‌حال روایات وی به‌صورت گسترده در تفاسیر راه یافته است. در این پژوهش با استفاده از روش تطبیق قرائات سبع و قرائات تفسیری صحابه با قرائات منسوب به اهل‌بیتR، و همچنین تحلیل زمینه‌های تاریخی صدور این روایات، تلاش شده است علت جعل این روایات و نسبت این قرائات به اهل‌بیتk کشف شود. روایات قرائات منسوب به اهل‌بیتk، با قرائت کسائی و قرائت ابن‌عباس بیشترین انطباق را دارد. کسائی، قاری دربار عباسی در سدۀ دوم هجری است و خلفای عباسی طبق قرائت وی قرآن را قرائت می‌کرده‌اند. به‌نظر می‌رسد سیّاری با جعل این روایات، در مقام مشروعیت بخشیدن به قرائت خلفای عباسی بوده است.

عقل زیربنای تمام معیارهای نقد حدیث بوده و درنهایت این عقل است که با اعمال معیارهای دیگر بر سند و متن روایت، به صحت یا جعلی بودن آن حکم می‌کند. علاوه‌بر مبنا بودن عقل برای سایر معیار‌های نقد، یافته‌های خود عقل نیز به‌تنهایی می‌تواند در تشخیص صحت حدیث نقش داشته و حکم نهایی دربارۀ صحت آن با بررسی و تطبیق محتوای روایت بر مبانی عقلی صادر شود. به‌عبارت دیگر، عقل از یک طرف، ابزاری برای فهم صحت حدیث به‌کار می‌رود و از طرف دیگر، خود عقل به‌تنهایی می‌تواند منبعی برای درک صحت محتوای حدیث و تطابق آن با بدیهیات و استدلال‌های عقلی باشد. باتوجه‌به‌ کارایی نخست عقل، از آن به‌عنوان عقل آلی و براساس کارایی دوم، از آن به‌عنوان عقل مستقل یاد می‌شود.

بدون تردید هر پژوهشگری برای بهره‌مندی بهتر از بحارالانوار، بزرگ‌ترین دایره‌المعارف حدیثی شیعه، ناگریز است با پیش‌فرض‌های مؤلفِ آن در اعتبارسنجی روایات آشنا گردد. این پژوهش با روش توصیفی‌تحلیلی نشان می‌دهد علامه مجلسی به پیروی از دانشوران حدیث‌محورِ پیش از خود، روایات را براساس قراین کتاب‌شناسانه و به‌شیوۀ تحلیل فهرستی، اعتبارسنجی می‌کرده و در بیشتر موارد، قراین متنی را بر قراین سندی، بیشترارج می‌نهاده است. همچنین براساس روایات، اصلِ احتیاط ـ تحفظ بر متن احادیث و پرهیز از تأویل مگر به ضرورت ـ و نیز قاعدۀ تسامح در ادلۀ سنن با قید شیعی بودن روایات آن را، در ارزیابی مصادر و احادیث بحارالانوار به‌کار بسته است. علامه مجلسی براساس چهار مبنای یادشده، روایات را از جهت اعتبار رتبه‌بندی کرده و اکثر روایات بحارالانوار را معتبر دانسته است، ولی ازآن میان مبنای کتاب‌محورانۀ وی، کاربرد و تأثیر بیشتری در اعتباربخشی به روایات بحارالانوار نزد وی داشته است.

به دلالت آیۀ 82 سورۀ نمل، یکی از وقایعی که در آخرالزمان روی خواهد داد، اخراج «دابه» از زمین خواهد بود. بنای قرآن در بیان خصوصیات دابه، اجمال بوده است، لذا با استفاده از آیات قرآن نمی‌توان مصداق دابه را تشخیص داد. به همین دلیل، تنها منبعی که می‌تواند مصداق دابه را روشن کند، روایات حضرات معصومینk است. روایات شیعه و اهل سنت در این زمینه تفاوت زیادی دارند. عموم روایات شیعه، امیرالمؤمنینR را مصداق دابه معرفی کرده‌اند و عموم مفسران شیعه نیز با قبول این روایات، تطبیق دابه بر حضرت ایشان را قبول کرده‌اند، درحالی‌که در اکثر روایات اهل سنت، دابه یک موجود عجیب و غریب و خارق‌العاده و با خصوصیات غیرقابل باور معرفی شده است. باتوجه‌به تواتر معنوی روایات شیعه و قراین دال بر صحت این روایات، تردیدی در تطبیق دابه بر امیرالمؤمنینR وجود ندارد و برخلاف تصور معدودی از معاصران در اهانت بودن چنین تطبیقی، این آیه در صدد بیان یکی از فضایل امیرالمؤمنینR است.

احادیث گنجینۀ بسیار ارزشمندی از معارف دینی به‌شمار می‌آیند و این معارف می‌تواند در همۀ عرصه‌های زندگی بشر، گرهگشا باشند. احادیث اجتماعی بخش وسیعی از این احادیث محسوب می‌شوند که به رابطۀ انسان‌ها با یکدیگر ناظر می‌باشند و از سوی دیگر این احادیث در قالب اخباری و انشایی با مباحث جامعه‌شناسی به‌عنوان یک علم شاخص در علوم انسانی ارتباط پیدا می‌کند. سؤال اساسی در این مقاله آن است که با چه روش‌هایی می‌توان از احادیث اجتماعی، محتوایی جامعه‌شناختی برداشت نمود؟ این پژوهش که به‌نوعی میان‌رشته‌ای تلقی می‌شود با روش اجتهادی و تحلیلی و توصیفی، تلاش کرده انواع روش‌های مناسب و معهود جامعه‌شناسی را در برداشت از احادیث اجتماعی به یاری بطلبد. نتایجی که از این پژوهش به‌دست آمده، عبارت است از تعریف جامع از احادیث اجتماعی، و اینکه با روش تجربی، روش استنطاقی، روش کارکردی، روش تحلیل محتوا، روش شهید صدر، روش کشف قوانین اجتماعی، روش نظام‌وارگی، روش حکیمی ـ اجتهادی، روش آینده‌پژوهی و روش اندیشه‌شناسی می‌توان از احادیث اجتماعی، برداشت جامعه‌شناختی داشت.

اِسناد به‌معنای نام بردن از راویان از سنت‌های ابداعی مسلمانان برای حفظ حدیث است. برخی از خاورشناسان تلاش کرده‌اند اصالت حدیث مسلمانان را مخدوش کرده و به‌ویژه نظام اِسناد را برساخته و خاستگاه آن را متأخر و در حدود اواسط سدۀ دوم معرفی کنند. در مقابل از سوی مسلمانان و نیز برخی دیگر از خاورشناسان مطالعاتی انجام شده که به‌گونه‌ای مستدل و موجه، اصالت حدیث و نظام اِسناد را تبیین می‌کند. مسلمانان معتقدند نظام اِسناد در زمان صحابه وجود داشته و اسانید همگی اصالت دارند. بررسی جوامع متقدم نشان می‌دهد این سنت برای انتقال حدیث احتمالاً خیلی زود آغاز شده ولی نام بردن از اِسناد رویه معمول نبوده بلکه به‌تدریج غلبه یافته است. این سنت احتمالاً از نیمۀ سدۀ اول آغاز شده و به‌تدریج تکامل یافته است. بوم‌های مختلف اسلام در به‌کارگیری اِسناد رویه‌های مختلفی داشته‌اند، ولی تا اواخر سدۀ دوم این سنت فراگیر شده است.

از مباحث مهم مطرح‌شدۀ چند دهۀ گذشته در ایران و جهان، مسئلۀ جمعیت و کنترل یا افزایش آن است. دراین‌باره روایات متعدد و گاه به ظاهر متعارضی در منابع روایی شیعه وجود دارند که می‌طلبد از جهت سند، اعتبارسنجی و از جهت متن، تبیین و تحلیل گردند. برای دست‌یابی به این هدف، ابتدا اعتبار سندی روایات مشوق فرزندآوری و سپس روایاتی که به نوعی به کنترل موالید اشاره دارند بررسی شده‌، آنگاه با تکیه بر دیدگاه رجالیون و تحلیل روایات صحیحِ مشوقِ فرزندآوری، به اثبات رسیده که حکم اولیۀ تکثیر نسل و ازدیاد فرزندآوری، رجحان و استحباب است و از روایتی که توهم مخالفت آن با ازدیاد نسل می‌رود، چنین استفاده‌ای نمی‌شود.