جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آموزه «تکامل نفس» به‌‌مثابه یکی از مهم‌ترین زوایای نفس‌شناسی فلسفی، بیانگر استکمال وجودی نفس در دو حوزه نظری و عملی است و نوشتار حاضر با روش توصیفي ـ تحلیلی به واکاوی آن در اندیشه صدرالمتألهین و نوصدراییان پرداخته است. از رهگذر این جستار مشخص می‌شود که در منظومه حکمت متعالیه،‌ تکامل نفس در ساحت نظری در سایه آموزه فلسفی اتحاد عالم و معلوم محقق می‌شود و در کنار آن، آموزه اتحاد عامل و عمل نیز مطرح است. از جمله مهم‌ترین مبانی انسان‌شناختی تکامل نفس می‌توان «جوهریت نفس»، «حدوث جسمانی و بقای روحانی نفس» و «حرکت جوهری نفس» را نام برد. از جمله مهم‌ترین دستاوردهای تکامل نفس در حوزه انسان‌شناسی، می‌توان به «نقد نوع اخیرانگاری انسان» و «ماهیت‌نداری نفس» اشاره کرد.

انسان به طور طبیعی و عادی این‌گونه می‌اندیشد که با اشیای طبیعی همان‌گونه که هستند، تعامل دارد. این پندار تا حدودی درست است؛ لکن برخی اندیشمندان متأخر در تبیین لایه‌ای عمیق‌تر از حیات انسانی معتقدند که بشر در طبیعت صرف، زندگی نمی‌کند؛ زیرا بسياري از اشیا در زندگی این موجود عجیب، معانی طبیعی خود را ندارند و انسان در تعامل با طبیعت اين اشیا را آن‌گونه که هستند در نظر نمی‌گیرد، بلکه آنها در زندگی انسان معانی ویژه‌ای دارند که حاصل فاعلیت ذهنی انسان است. این اندیشمندان مسئله زیست انسان در جهان‌هایی ساختگی را مطرح می‌سازند و هریک در تبیین آن، راهی ویژه برگزیده‌اند؛ اما نویسنده پژوهش مفصلی درباره چیستی عمل اعتبار و واقعیت‌های اعتباری انجام داده و نظریه جدیدی در این زمینه دارد که از آن با عنوان «نظریه واقعیت‌های اعتباری» یاد می‌کند. بر پایه این نظریه، انسان بر اساس اموری که می‌توان آنها را زمینه‌های اعتبار نامید، برای هر چیزی که با آن تعامل دارد، هویت‌هایی ذهنی ایجاد می‌کند که معنا و واقعیت آن شیء برای وی خواهد بود. هویت‌های ذهنی مزبور وقتی که در کنار هم و به صورت مجموعی در نظر گرفته شوند، جهانی را می‌سازند که می‌توان آن را جهان اعتباری یا ساخته انسان دانست. براین‎اساس انسان در فرایند حیات خود دو جهان اعتباریِ جهان ـ ذهن و جهان ـ ساخت را ایجاد، و در آن زیست می‌کند.

طرح مباحث روش‌شناسانه مستلزم وجود فهمی روشن و مشترک از مفهوم و حقیقت «روش» است. این در حالی است که دانشوران در حوزه‌های مختلف علوم، تعریف‌های متفاوتی از این مفهوم ارائه کرده‌اند؛ به‌گونه‌ای‌که یافتن وجه مشترک میانشان دشوار می‌نماید. به همین دلیل، تحلیل دقیق این مفهوم و بازشناسی مؤلفه‌های اساسی آن، ضرورتی است انکارناپذیر. در این راستا، ابتدا روشن شد که مفهوم «روش»، مفهومی است فلسفی که فاعل، جهت، وضع موجود و مطلوب، الگو و قلمرو، مهم‌ترین لوازم آن است. با توجه به این نکات، بررسی توصیفی ـ تحلیلی تعدادی از تعاریف این مفهوم و توجه به نقاط قوت و ضعفشان، روشن کرد این تعاریف کامل نیستند و تعریف روش به «کیفیت انتقال انسان از وضعیت نامطلوب به وضعیت مطلوب»، تعریفی است فاقد نقایص مذکور و متعهد به نوع این مفهوم و لوازم آن.

با اینکه کانت در تاریخ فلسفه اغلب به‌عنوان معمار اصلی مدرنیته و به‌عنوان فیلسوفی طرفدار عقلانیت، اخلاق و اصالت انسان معرفی شده، اما در چند دهه اخیر آثار بسیاری درباره نقش کانت در ترویج نژادگرایی افراطی منتشر شده است. در این مقاله ضمن بررسی جنبه‌های نژادگرایانه دیدگاه کانت از مبانی و نتایج آن بحث خواهیم کرد. ماتریالیسم و نسبی‌گرایی دو مبنای اصلی نژادگرایی در دوران جدید است. با این حال کانت در نژادگرایی بیشتر تحت تأثیر فیلسوفانی مانند جان لاک و هیوم است که در چارچوبی حقوقی و تجربی از نژادگرایی دفاع کرده‌اند. البته او به دلیل آنکه با تفصیل بیشتری از نژادگرایی دفاع می‌کند و آن را به‌عنوان یک ضرورت توجیه می‌کند، بیشترین نقش را در ترویج نژادگرایی در دوران جدید داشته است و به‌عنوان پایه‌گذار نژادگرایی معرفی شده است. در نقد دیدگاه کانت نیز استدلال خواهد شد که برداشت او از مفهوم نژاد، نامنسجم و غیرعلمی است. شواهدی که کانت به آن تمسک می‌کند تا تفاوت ماهوی نژادهای بشری را نشان دهد غیرمعتبر و جانبدارانه هستند و در نهایت نژادگرایی به عنوان یکی از عوامل اصلی بسط خشونت در جهان معاصر با اخلاق قابل جمع نیست.

یکی از مباحث اساسی در فلسفه، مبحث اصالت وجود یا ماهیت است. این مبحث را زیر و رو کننده فلسفه دانسته‌اند. صدراییان به اصالت وجود و اعتباریت ماهیت عقیده دارند. صدرالمتألهين نخستین فیلسوفی است که این مبحث را در صدر مباحث هستی‌شناسی نشاند و آن را پایه‌ای برای حل مسائل دیگر قرار داد. این گروه برای اثبات مدعای خویش به ادله‌ای تمسک کرده‌اند. مهم‌ترین ادله آنان بر محور حمل است؛ یعنی با تکیه بر حمل، ادله‌ای اقامه کرده‌اند که به‌زعم آنها بر اصالت وجود و اعتباریت ماهیت دلالت دارد؛ چنان‌که برخی از مهم‌ترین آثاری که بر قول به اصالت وجود و اعتباریت ماهیت بار کرده‌اند، مربوط به حمل است. در این نوشتار به بررسی هم آن ادله و هم این آثار مرتبط با حمل می‌پردازیم. به نظر نگارنده بر هر دو بخش این بحث، نقدهای جدی وارد است.

مسئلة فطرت از سویی با حوزه خداشناسی ارتباط دارد و از سوی دیگر، کلید حل بسیاری از مسائل حوزه انسان‌شناسی است. نحوه وجود انسان همراه با یک سلسله دانش‌ها و گرایش‌های عالی‌ای است که از آنها در فرهنگ قرآنی با عنوان «فطرت الهی» (روم: 30) یاد می‌شود. در اندیشه امام خمینی ره، فطریات به اصلی و تبعی تقسیم می‌شوند. فطرت اصلی، فطرت عشق به کمال مطلق و خیر و سعادت مطلق است و فطرت فرعی، فطرت تنفر از نقص و انزجار از شر و شقاوت است. امور فطری در اندیشه ایشان عبارت‌اند از: فطرت بر اصل وجود مبدأ، فطرت بر توحید، فطرت بر استجماع آن ذات جمیع کمالات را، فطرت بر معاد، فطرت بر نبوت، فطرت بر وجود ملائکه و روحانیین و انزال کتب. به باور علامه طباطبائی، فطرت به معنای ایجاد از عدم است. آنچه از آثار علامه طباطبائی به دست می‌آید، این است که ایشان نقش فطرت دینی را در سه حوزه مرتبط با اصل توحید طرح کرده‌اند: 1. خداجویی؛ 2. خداشناسی؛ 3. خداباوری یا ایمان به خدا.

مسئله اصلی این نوشتار، فهم مراد آیات دوازدهم تا شانزدهم سورة مبارکه «مؤمنون» به‌ویژه دلالت فراز «ثُمَّ أَنْشَأْناهُ‏ خَلْقاً آخَرَ» برای دریافت چگونگی ارتباط نفس و بدن و تحقق بدن مثالی و تحقیق در انطباق نظریه صدرالمتألهين با دلالت آیه شریفه است. این پژوهش با شیوه اسنادی ـ ‌تحلیلی، اثبات کرده است که تعبیر «ثُمَّ أَنْشَأْناهُ‏ خَلْقاً آخَرَ» ناظر به مرحله ترفیع وجود جسمانی و تحقق مجرد مثالیِ مستعد انتقال به عالم برزخ است و نفخ روح که در روایات ناظر به همین مرحله است بر ارتقای بدن مادی به بدن مثالی دلالت می‎نماید که خود از مراتب نفس و متحد با آن است. این حقیقت به‌خوبی با توجه به آیات مربوط به تعین جنسیت قابل استظهار است. یافته‎های پیش‎گفته با نظریه صدرالمتألهين مبنی بر تحقق نفس در سیر تکامل جوهری جسم و تجرد قوای مدرک جزئیات و نیز اتحاد قوه خیال با بدن مثالی و در نهایت جسمانیة‌الحدوث و روحانیة‌البقاء بودن نفس سازگار است.

اگزیستانسیالیسم که در اواسط قرن بیستم به عنوان اعتراضی به تمامی گرایش‌های کل‌نگر شکل گرفت، محور نگرش خود را محدود به وجود آدمی ساخت و بر این باور شد که یگانه ابزار ساخت وجود، آزادی است. از دید فیلسوفان اگزیستانسیالیست چون پیدایش انسان، همراه با چیستی و فطرت خاص، انکار شده، پس انسان مجبور است با اراده و اختیار خود هویت خود را بسازد. ازآنجاکه از دید فلسفه اگزیستانسیالیسم ارزش عینی وجود ندارد و ارزش‌ها صرفاً در سایه‌سار اختیار و انتخاب شکل می‌گیرند و مهم نیست به چه غایت و هدفی می‌انجامند، انسان وقتی حقیقتاً موجود می‌شود که کارهایش را از روی اختیار و آزادی انجام دهد؛ اما پرسش این است که آیا هر نوع عملی، به صرف اختیاری بودن دارای ارزش است، یا ارزش اختیار به امور دیگری غیر از اختیار مرتبط می‌شود؟ واضح است که پاسخِ این پرسش در مبانی ارزش‌شناختی اگزیستانسیالیسم نهفته است. به باور آنها هر فرد باید ارزش‌های خود را به صورت فردی انتخاب کند. بنابراین وقتی ارزشی ورای «انتخاب» وجود نداشته باشد، پس صرف اختیار و انتخاب دارای ارزش است و چون از گزینش گریزی نیست و وجه عقلایی ندارد و از اصل علیت هم پیروی نمی‌کند، هیچ معیار و ارزش عینی و فراگیری هم برایش وجود ندارد؛ اما اختیار از نظر اسلام به‌رغم ایجاد برتری وجودی صاحبش نسبت به دیگر موجودات، به خودی خود ارزش ندارد و به عبارت فنی، مطلوب ناوابسته نیست؛ بلکه مطلوبیت و منشأ ارزش کارهای اختیاری انسان در کمال انسان است.