جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

باور به «اختیارمندی انسان از سویی؛ و حاکمیت قضا و قدر بر زندگی انسان از سوی دیگر» متعارض یا متناقض‌نما به‌نظر می‌رسد. لذا ظاهراً یا باید با حاکمیت ضرورت تقدیر، از قدرت اختیار آدمی چشم‌پوشی کنیم یا با در نظر گرفتن اراده برای انسان در عالم امکان، مخالف هرگونه ضرورتی در هستی شویم. برای رفع تعارض فوق، تبیین و تحلیل معنای تقدیر، ضرورت و قاعده‌مندی و ارتباط آن با بحث عالم امر و مسئلۀ علم حق‌تعالی نسبت به افعال و اختیاراتِ انسان از سویی؛ و معنای آزادی، اختیار و انتخاب آدمی نسبت به سعادت و شقاوت، و بررسی بحث طینت و سرشت انسان از سوی دیگر، ضروری به‌نظر می‌رسد و نقش اساسی در فهم و درک پرسش مذکور دارد. علامه طباطبایی با نگرش هستی‌شناسانه و انسان‌شناسانه‌اش، معتقد است که از یک منظر، آدمی در ظرف دنیا و عالم خلق، از روی اختیار مرتکب اعمالِ خیر یا شر شده و با حرکت جوهریِ نفس، هویت و شاکلۀ خویش را رقم می‌زند و از منظر دیگر، خداوند در عالم امر که عالم ثبات و فعلیت محض است، به علم ازلی (علم فرازمانی و سرمدی) از قضا و حکم زندگی سعادت‌آمیز یا شقاوت‌آمیز انسان‌ها آگاه بوده، اما در تقدیر عالم، انسان را مختار مقدر کرده است. این سخن، به‌ظاهر تناقض‌آمیزمی‌آید، اما تلاش نگارنده‌ در پژوهش حاضر بر آن است که با توجه به آثار علامۀ بزرگوار، این معضل را گشوده و تناقض ظاهری را رفع کند.

در این مقاله پس از مفهوم‌شناسی وحدت، توحید و اشاره به اقسام واحد، دیدگاه فیلسوفان اسلامی و مفاد متون دینی دربارۀ توحید ذاتی را تبیین خواهیم کرد. همۀ فیلسوفان اسلامی واجب بالذات را منحصر در یک مصداق می‌دانند و معتقدند مصداق دیگری برای واجب‌الوجود ممکن نیست. اما دیدگاه ایشان دربارۀ مصادیق فرضی واجب تطور داشته و از وحدت عددی واجب به وحدت حقۀ حقیقیه رسیده‌اند و به این‌ترتیب به وحدت شخصی عرفانی نزدیک شده‌اند. در روایات اسلامی نیز وحدت عددی خداوند، به‌صراحت نفی شده است. قرآن کریم نیز با توصیف وحدت خداوند متعال به قهاریت، بیان می‌کند که وحدت خداوند متعال به‌گونه‌ای است که مجالی برای فرض غیر باقی نمی‌گذارد.

از لحاظ نظری لاادری‌گرایان مدعی‌ هستند که هیچ تصوری از خدا نداریم بمانند آنچه منون فیلسوف قرون وسطی در مناظره‌اش با سقراط گفته است، انسان راجع به آنچه دانایی و تصوری از آن ندارد، نمی‌تواند تحقیق یا جست‌وجو کند و اگر هم یافت، معلوم نیست همانی باشد که به‌دنبالش بوده است، لذا بنا بر قضیۀ مقبول و بدیهی «اگر چیزی غیرقابل تصور تلقی گردد، بی‌تردید تصدیق آن غیرممکن خواهد بود» نتیجه گرفته‌اند که خدایِ تصور‌ناپذیر، قابلِ تصدیق و اثبات نیست. در این جستار با واکاوی و بررسی مفهوم تصور و تصدیق و تعریف به رسم برای خدا با صفات ثبوتیه‌ای که لازم ذات است، تصور و سپس تصدیق خدا به‌واسطۀ علم حصولی بررسی و اثبات خواهد

دیلتای یکی از فیلسوفان زندگی است که متن حیات را بررسی کرده است. نگاه وی به «تجربۀ زندگی» قرابت‌های بسیاری با اندیشۀ حیات و زندگی در حکمت متعالیۀ ملاصدرا دارد. مقصود این نوشتار از «تجربۀ زندگی» اصطلاح «تجربۀ زیسته» در فلسفۀ دیلتای نیست، بلکه مقصود هر نوع نگاه زمانی به زندگی است که فعالیت‌های انسان را در طول زمان بررسی می‌کند. بررسی اهداف و سیر کلی این دو فیلسوف و ویژگی‌های تجربۀ زندگی، نشان‌دهندۀ نوعی قرابت و همداستانی در این مسئله است که می‌توان میان اندیشۀ این دو متفکر، تطبیق کرد. تاریخ و زمانمندی، احساس، تجربه و نحوۀ ادراک، اموری هستند که در این نوشتار به آنها پرداخته خواهد شد. سیلان زندگی، درک فعالانه، مشترک و بی‌واسطه از زندگی، مهم‌ترین نقاط همسویی این دو فیلسوف شناخته می‌شوند؛ یعنی نفس در طی حرکت و سیلان در زندگی، با نوعی سرشاری از ارزش‌ها همراه است که با عمل ارادی خود، برای تکامل خود را تعیین و بدن مثالی خود را متعین می‌کند.

هر چند موضوع «دیگری»، در بین اندیشمندان مسلمان به‌عنوان یک مسئلۀ مستقل مطرح نبوده است لکن ظرفیت طرح این بحث بین همۀ نحله‌های فکری در جهان اسلام، به‌ویژه در عرفان وجود دارد. بر این اساس می‌توان برای نمونه پرسش از «دیگری» را به آثار ابن‌عربی به‌عنوان نمایندۀ عرفان اسلامی عرضه و مبانی فکری او را در این زمینه جست‌وجو کرد. وحدت وجود به‌عنوان مهم‌ترین مبنای جهان‌بینی ابن‌عربی در جای‌جای نظام عرفانی او به چشم می‌خورد و از مهم‌ترین اصول تعیین‌کنندۀ راهبرد رفتاری او در قبال «دیگری» است. در مباحث مربوط به هستی‌شناسی، حق و خلق، حقیقتی واحدند که چنانچه جهت وحدت آن لحاظ شود، حق است و اگر به جنبۀ کثرت آن توجه شود، خلق است؛ لکن جامع‌ترین نگاه به عالم هستی، ملاحظۀ هر دو جهت وحدت و کثرت است. نگاه جامعی که با وجود پذیرش کثرت، با ملاحظۀ وحدتی ورای کثرات، زمینه را برای پذیرش «دیگری»، با همۀ تضادها و اختلاف‌ها فراهم می‌کند. این نگرش با تسری یافتن به حوزۀ معرفت‌شناسی، رویکرد ویژۀ ابن‌عربی در مواجهه با تقابل‌های معرفتی را نیز روشن خواهد کرد.

این پژوهش به بررسی آرا و آثار حکمای نوصدرایی مبتنی بر نصوص دینی در خصوص«ضرورت اسکان اولیۀ آدم(ع) در بهشت» اختصاص دارد. پژوهش از نوع استنادی و شیوۀ آن تحلیل و تبیین محتواست. دیدگاه این حکما چنین بوده که آدمیت باید سیر خود را از مقام برزخ نزولی آغاز و لزوماً با عبور از کثرت عالم ماده، زندگی تکاملی و حرکت صعودی را با اراده و اختیار خود به‌سوی وحدت عالم عقل آغاز کند لذا طبق بیان قرآن، حضرت آدم(ع) سیر زمینی شدن خود را از بهشت برزخی آغاز کرد، در آن موقف بهشتی؛ تعلیمات اولیه از قبیل اسمای الهی، حقیقت مقام خلیفه‌اللهی و مسجود فرشتگان شدن را برای زندگی زمینی آموخت؛ همچنین با وساوس شیطانی و دشمنی سرسخت ابلیس با مقام انسانیت آشنا شد؛آنگاه با این آموختگی و دارایی به زمین هبوط داده شد. پس حضور آدم در بهشت، بنا به مصلحتی کمالی و عظیم است که باید در موطن ملکوت این عالم مستقر و سپس هبوط داده شود. این حکایت، چیزی جز تفسیر مقام انسانیت نیست و آن شامل مقام آدمیت و لازمۀ انسانیت در تمام انسان‌هاست، نه شخص حضرت آدم(ع) و بهشت برای آدم نوعی خودیابی بوده و تنزل از آن، قرار گرفتن در ریل تکامل است، چرا که لازمۀ هر صعودی، هبوط خواهد بود.

در حالی‌که بعضی از فیلسوفان به عدم امکان اختیاری بودن افعال موجب معتقدند، عدۀ دیگری چنین امری را ممکن می‌دانند. گروه اول ناسازگارباور و گروه دوم سازگارباور نامیده می‌شوند. سازگارباوران باید بتوانند علاوه بر رد ادله‌ای که بر ناسازگاری ارائه شده است، نظریه‌ای در مورد چیستی اختیار ارائه بدهند که با موجبیت سازگار باشد. آنها معیارهای مختلفی برای اختیاری بودن فعل ارائه داده‌اند. نگارنده در این مقاله بر آن است تا پس از تعیین مراد خود از اختیار و موجبیت، این معیارها را در قالب شش عنوان دسته‌بندی و ارزیابی کند. داشتن قابلیت و نبود مانع، توانایی خودارزیابی تأملی، قابلیت انتخاب بر طبق نظام ارزشگذاری خود، قابلیت درک حقیقت و خیر، دارا بودن کنترل رهنمودی و داشتن تاریخچۀ مناسب، معیارهایی هستند که در این مقاله به بررسی آنها خواهیم پرداخت. در نهایت نتیجه این شد که تنها نظریه‌ای که شامل همۀ این معیارها باشد، شاید نظریۀ مناسبی در مورد اختیار از منظر سازگارباوری محسوب شود.

نقشی که معنویت در حل بحران زیست‌محیطی ایفا می‌کند، یکی از مهم‌ترین مسائلی است که سنت‌گرایان و از جمله سید حسین نصر بر آن تأکید کرده‌اند. پرسش اصلی تحقیق این است که از دیدگاه نصر، معنویت چه نقشی در حل بحران محیط‌ زیست دارد؟ هدف اصلی این پژوهش، تبیین مدعای فوق و پاسخ به آن بوده که با روش تحلیل محتوا در تبیین داده‌ها صورت گرفته است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که از دیدگاه نصر، بحران ارتباط انسان و طبیعت در غرب، محصول عقل‌گرایی، علم‌گرایی محض و انسانمداری مطلق است. برای حل این بحران، چاره‌ای جز رجوع به دین، معنویت و تدوین اصول اخلاقی در چارچوب دین دربارۀ محیط‌ زیست نیست و توجه انسان به خلیفه بودنش از طرف خدا و مسئول بودن در قبال طبیعت، نقش اساسی در حل این بحران دارد.