جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظريه معنويت و عقلانيت بر آن است که دين نهادينه در جهان معاصر نمي‌تواند نقش سنتي خود را در آرامش‎بخشي و رها ساختن انسان از رنج ايفا کند و تنها معنويت مي‌تواند از عهده آن برآيد. ازآنجاکه اين نظريه، رسالت خود را براي انسان جديد تعريف کرده، خود را ناگزير و متعهد به مؤلفه‎هاي پست‎مدرنيته مي‎بيند. براساس اين نظريه، انسان معنوي عبارت است از انسان معنويِ پست‌مدرن با شاخصه‌ها و ويژگي‌هاي سازگار با آن. ملکيان در بيان ويژگي‌هاي انسان معنوي به برخي ويژگي‌هاي پست‌مدرنيته وفادار است، اما ويژگي‌هاي اساسي‌تري نيز براي انسان معنوي برمي‌شمارد که او را از وفاداري و تعهد به مباني و الگوهاي پست‌مدرن خارج مي‌سازد. انسان معنوي با ويژگي‌هاي اخير تنها در نظام و ساختار دين سنتي امکان تحقق دارد و امکان زايش آن بر اساس مباني انسان‌شناختي ايشان و الگوهاي معنويت سکولار فراهم نيست، يا انسان دوگانه‌اي است که ويژگي‌هاي ناسازگاري (ديني و پست‌مدرن) را با هم جمع کرده است.

کانت در فلسفه نظري خود مدعي است واجب‌الوجود نفياً يا اثباتاً قابل «استدلال» نيست. وي اين مطلب خود را در قالب چهارمين آنتي‌نومي / قضيه جدلي‌الطرفين در بخش جدل استعلايي از «نقد عقل محض» مطرح مي‌کند. ادعاي کانت مبتني بر پاره‌اي مباني معرفت‌شناختي و هستي‌شناسي است که وي براساس آنها، قضاياي رياضيات و فيزيک را «يقيني» و قضاياي مابعدالطبيعه را «غيريقيني» و مغالطي معرفي مي‌نمايد. به اعتقاد ما، فلسفه اسلامي، به‌ويژه فلسفه صدرايي، چه در بعد شناخت‌شناسانه و چه در بعد هستي‌شناسانه، امکانات مناسبي براي نقادي فلسفه کانت به طور عام، و رفع تعارض از چهارمين قضيه جدلي‌الطرفين مورد ادعاي او را به طور خاص داراست. در اين مقاله، شناخت‌شناسي و هستي‌شناسي کانت را به‌اجمال با آموزه‌هاي فلسفه صدرايي بررسي کرده‌ايم و درصدديم تعارض موردنظر او را با کمک آموزه‌هاي پيش‌گفته برطرف سازيم

تقسيم موجود به مجرد و مادي، يکي از تقسيمات ‎مهم و سرنوشت‎ساز در فلسفه است که توجه به آن، پاسخ بسياري از مشکلات فلسفي را به همراه دارد. متفکران مسلمان در آثار خويش از مجرد و مادي بحث کرده و تعريف هايي از آن ارائه داده‌اند. ايشان در اين تعريف‎ها ويژگي‎هاي موجود مجرد و مادي و معيار تمايز آنها را بيان کرده‌اند که دقت در اين معيارها و مباني آنها، چالش‎هايي را نمايان مي‌سازد. در نوشتار حاضر با نقد و بررسي معيارهايي همچون ماده، مقدار، شکل، وضع، طول، عرض، حجم، رنگ، وجود في‌الماده و وجود مع‌الماده، استعداد، تغيير، حرکت، قابليت انقسام خارجي، زمان، مکان، شخصيت و جزئيت که توسط متفکران مسلمان مطرح شده، معيار جديدي در تمايز موجود مادي از مجرد ارائه مي‌گردد که بر اساس آن، موجود مادي، موجودي است که با حواس ظاهري درک مي‎شود و يا وابسته به آن است؛ ولي موجود مجرد، موجودي است که نه محسوس با حواس ظاهري است و نه وابسته به آن.

مسئله تناسخ به‌‌مثابه ايده‌اي فلسفي در پاسخ به مسئله سرنوشت نفس انسان پس از مرگ، جزو مسائل مهم در حوزه نفس‌شناسي است. غالب فيلسوفان مسلمان تناسخ را محال دانسته و براهيني در راستاي اثبات استحاله آن اقامه کرده‌اند؛ اما در اين ميان، محمدبن زکرياي رازي و شهاب‌الدين سهروردي جايگاه ويژه‌اي دارند که نوشتار حاضر به بررسي نظرات ايشان در اين‌باره پرداخته است. از رهگذر اين جستار مشخص مي‌شود که محمدبن زکرياي رازي نخستين فيلسوف برجسته طرفدار ايده تناسخ در جهان اسلام قلمداد مي‌شود و اين آموزه در جهان‌بيني فلسفي وي در حوزه قدم نفس و هيولا ريشه دارد. شيخ اشراق در غالب آثارش نظريه استحاله تناسخ را مطرح مي‌کند، اما در حکمة‌‌الاشراق، ادله طرف‌داران نظريه امکان و استحاله تناسخ را ضعيف مي‌داند. ميان اين دو ديدگاه در «ميزان اهتمام به مسئله تناسخ»، «قلمرو امکان تناسخ»، «ضرورت تناسخ»، «ميزان نوآوري در اين مسئله»، «روش‌شناسي بحث» و «رابطه تناسخ با حدوث و قدم نفس» اختلافاتي وجود دارد؛ چنان‌که اين دو ديدگاه در «امکان رهايي از چرخه تناسخ» و «نفي استحاله برخي اقسام تناسخ» با يکديگر اشتراک دارند.

حوزه‌هاي مختلفي مانند باورهاي مذهبي، نظريات طبيعي و کيهان‌شناختي، و حوزه انديشه‌ورزي درباره مسائل هستي‌شناسي و شناخت‌شناسي را مي‌توان زمينه‌هاي تاريخي تقسيم موجود به مجرد و مادي دانست. اگرچه فيلسوفان ملطي و الئائي آغازگر فلسفي اين تقسيم بودند، اما افلاطون و ارسطو به صورت برجسته و با شاخص‌هاي معين اين تقسيم را مطرح ساختند. اين روند به صورت تکاملي در طول تاريخ فلسفه تداوم داشت و همراه با تحولات در ساير موضوعات فلسفي، تحولاتي نيز در شاخص‌هاي تفکيک‌کننده موجود مجرد از مادي صورت گرفت. در طول تاريخ، فيلسوفان معيارها و ويژگي‌هاي متعددي را براي جداسازي موجود مادي از مجرد مطرح ساخته‌اند؛ صفاتي مانند امتداد، حيِّز، مکان و وضع داشتن، قابل انقسام بودن، قابل ادراک و اشاره حسي بودن، ماده داشتن و علم داشتن. برخي از اين معيارها به تفاوت موجود مادي با موجود عقلي بازمي‌گردد نه تفاوت مجرد و مادي؛ برخي نيز داراي اشکال است، اما برخي را مي‌توان با انجام اصلاحات يا بدون آن پذيرفت.

در اين مقاله دو مسئله در باب فلسفه سهروردي پيگيري مي‌شود: نخست آنکه موضوع فلسفه سهروردي چيست؟ دوم اينکه چه دلايل و قرائني را مي‌توان به سود موضوع مابعدالطبيعه سهروردي اقامه کرد؟ مابعدالطبيعه در جهان اسلام شاهد سه گرايش مشايي و اشراقي و صدرايي بوده است. هريک از اين سه گرايش، موضوعاتي را براي مابعدالطبيعه خود تعيين کرده‌اند و دلايل و قرائني را به سود آنها بيان داشته‌اند. در اين ميان پرسش از موضوع مابعدالطبيعه و شأن فلسفي آن از نظر سهروردي، کمتر مورد بحث قرار گرفته است. در اين نوشتار در پاسخ به پرسش نخست، با عدم پذيرش رويکرد غيرموضوع‌گرا (تمرکز بر روش، غايت، فيلسوف و...) در باب فلسفه سهروردي و پذيرش رويکرد موضوع‌گرا و طرح نظريات متعدد (از قبيل غيروجود، شيء، نور مجازي، نور قدسي و مطلق نور)، به دوگانه نور و ظلمت به عنوان موضوع فلسفه سهروردي اذعان شده است. در پاسخ به پرسش دوم با اتخاذ روش مقايسه‌اي و تعاملي، و با تکيه بر ملاک‌ها، مبادي و پيش‌فرض‌هاي ديدگاه‌هاي فلسفه مشايي و صدرايي در باب تعيين موضوع براي فلسفه، دلايل و قرائني نظري براي توجيه فلسفيِ موضوعيت نور و ظلمت براي مابعدالطبيعه اقامه شده است. با اين وصف اين نوشتار تلاشي است براي کشف صدفِ فلسفيِ گوهر شهودي و اشراقات سهروردي، در باب موضوع مابعدالطبيعه از جهت چيستي و شأن فلسفي آن.

ارائه‌ تمايز بين حمل «اولي» و «شايع» توسط صدرالمتألهين، مشکلات فلسفي فراواني از جمله مشکل معروف وجود ذهني را حل کرد؛ اما خود موجب بروز مشکلاتي شد. براي حل مشکلات اخير تلاش‌هايي صورت گرفته است که از جمله‌ آنها مي‌توان به تفکيک ميان حمل اولي به قيد قضيه و حمل اولي به قيد موضوع اشاره کرد. از نظر نگارنده اين نوشتار، اين تفکيک دقيق نيست؛ زيرا حمل اولي به قيد موضوع در واقع حمل مصطلح منطقي نيست، بلکه نوعي تقسيم موضوع است به دو اعتبار. در اين مقاله راه‌حل جديد و بسيار ساده‌اي ارائه مي‌شود که بدون ايجاد مشکلات جديد، جاي‌گزين راه‌حل تمايز بين حمل اولي و شايع مي‌گردد. راه‌حل موردنظر به صورت بسيار خلاصه اين است که در قضيه محمول از ذاتيات، شئون، حالات و ويژگي‌هاي موضوع است و لاجرم بايد از يک موضوع خاص انتزاع شده، بر همان موضوع حمل شود؛ نه اينکه از موضوعي انتزاع‌شده بر موضوع ديگري حمل شود. به عبارت دقيق‌تر وقتي موضوعي قابليت اين را دارد که به چند اعتبار در نظر گرفته شود، ابتدا بايد مشخص شود در يک قضيه‌ معين کدام اعتبار موضوع مدنظر است تا محمول متناسب با آن اعتبار، از موضوع انتزاع شود و بر همان موضوع با همان اعتبار حمل گردد؛ نه اينکه از يک موضوع به يک اعتبار، محمولي انتزاع شود، ولي به همان موضوع با اعتبار ديگري حمل گردد. شهيد مطهري در کتاب «شرح منظومه»‌ خود به اين مطلب پرداخته است که: «آيا واقعاً فرق حمل اولي ذاتي و شايع صناعي در نفس حمل است، يا در واقع و نفس الامر در حمل اختلافي نيست، و بازگشت اين اختلاف نيز به اختلاف در موضوع است؟». يکي از يافته‌هاي مهم اين پژوهش، تمايزي است که بين دو حيثيت حکايتگري مفاهيم ذهني، يعني حکايتگري ذهن از عين و حکايتگري ذهن از ذهن صورت گرفته است؛ تمايزي که يکي از عناصر اصلي راه‌حل جديد است.

حقيقت قضا و قدر از ديرباز کانون ارائه ديدگاه‌ها و مباحث مختلف در ميان متفکران فلسفه و کلام بوده است. صدرالمتألهين از جمله فيلسوفاني است که حقيقت قضا و قدر را تبيين کرده است. او با طرحي بديع و متفاوت با ديگر حکما، معتقد است قضا حقايق علمي و عقلي تمام موجودات است که لازمه ذات حق‌تعالي است و جزء صقع ربوبي به‌شمار مي‌آيد. صدرالمتألهين بر اين باور است که علم عنايي خداوند که حقيقت بسيط اجمالي است، با طي مراحل ام‌الکتاب، لوح محفوظ و لوح محو و اثبات به تقديرات عيني در عالم ماده تبديل مي‌شود. صدرالمتألهين با استفاده از مضامين ديني، موطن هفت آسمان قرآن را لوح محو و اثبات مي‌داند که تقديرهاي علمي به وجود مثالي در آن رقم مي‌خورد. در اين مقاله ضمن بيان مراحل قضا و قدر، نسبت قضا و قدر با هفت آسمان قرآن تبيين شده است.

فلسفه با اينکه عهده‌دار بررسي احکام کلي وجود است، اما بررسي احکام عدم نيز به‌تبع وجود در فلسفه سامان مي‌پذيرد. صدرالمتألهين و مارتين هايدگر، هر دو اهتمام ويژه‌اي به بررسي احکام عدم داشته‌اند که نوشتار حاضر به بررسي تطبيقي اين مسئله از منظر اين دو فيلسوف بزرگ پرداخته است. از رهگذر اين جستار مشخص مي‌شود که در انديشه صدرالمتألهين، «عدم» در عين وحدت مفهومي، دو کاربرد دارد: 1. نقيض وجود؛ 2. فقدان کمال؛ اما هايدگر چهار معنا براي عدم در نظر مي‌گيرد: 1. عدم به‌مثابه نفي کامل کليت موجودات؛ 2. عدم به‌مثابه هستي نامتعين؛ 3. عدم به‌مثابه فقر تام و تمام موجودات؛ 4. عدم به‌مثابه نيستي يا ناهستي.