جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اثبات وحدت حقه حقیقی و نفی وحدت عددی خداوند، مورد تأکید آیات و روایات قرار داشته و براهین فلسفی مختلفی نیز آن را اثبات می‌نماید، اما در این میان، امام سجاد} در دعای بیست و نهم صحیفه سجادیه، وحدانیت عددی را به خداوند نسبت داده است: «لَکَ یَا إِلَهِی وَحْدَانِیَّةُ الْعَدَدِ». در توجیه این جمله و تبیین مکانیزم سازگاری آن با ادله نقلی و عقلی، تفاسیر مختلفی ارائه شده است. نوشتار حاضر با روش توصیفی‌، تحلیلی و توجه به دیگر روایات اهل‌بیت] به جمع‌آوری، تنظیم و تبیین مهم‌ترین تفاسیر ارائه شده، پرداخته و ضمن ارزیابی آنها به تبیین تفسیر برگزیده پرداخته است. مطابق دیدگاه برگزیده، اطلاق عدد بما هو عدد بر خداوند مشکل‌آفرین نیست، آنچه مشکل‌آفرین است محدودیتی است که گاهی اطلاق اعداد بر ذات الهی در پی دارد. تفکیک میان دو تعبیر «ثالث ثلاثه» و «رابع ثلاثه» در آیات قرآنی نیز در همین راستا قابل تبیین است. خداوند متعال در عین وحدت شخصی، وحدت جمعی و سِعِی داشته و در تمام مراتب هستی، حضور و ظهور دارد. مطابق این توضیح، بیان امام سجاد} ناظر به اطلاق وحدانیت عددی بر ذات الهی است که بیانگر حضور جمعی و سریانی ذات الهی در همه هستی است.

اعتقاد به مراتب و مواقف قیامت از مسائل مهم شریعت و از عوامل تأثیرگذار در نظر و عمل متشرعین است. عالم قبر، حالات، عوارض و احکام آن از نخستین مراتب ورود به آخرت است. متون شریعت مسئله عذاب قبر را مسلّم دانسته و به تفصیل دراین‌باره سخن گفته‌اند. نگرش نقلی‌ـ‌تعبدی این متون را به حسب ظاهر به فشار و عذاب جسمی و مادی در قبر و در عالم طبیعت تفسیر کرده است. در مقابل، دیدگاه تعقلی‌ـ‌تأویلی، آورده‌های متون شریعت در این حوزه را ناظر به مراتب اولیه برزخ و مثال صعودی تفسیر می‌کند. در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی، به تقریر و مطالعه تطبیقی این دو دیدگاه پرداخته شده است و توانایی هر کدام در تبیین مسئله و پاسخگویی به شبهات را مورد سنجش و ارزیابی قرار داده و با ذکر برخی مصادیق نشان داده شده است که تأویل حکمی در این زمینه توفیق بیشتری در قلع اساس اشکال و همراهی با متون خواهد داشت.

افلاطون در مکتب فلسفی خویش، نظام خاصی از هستی بر پایه ارتباط سایه و عکس با اصل و حقیقت ارائه می‌دهد. وی در این راستا از موجودی متعالی که اصل خیر(خدای نظام فلسفی او) است، سخن می‌گوید که ورای وجود است. با دقت در جایگاه اصل خیر در هستی و تحلیل کیفیت «بهره‌مندی»، آشکار می‌گردد که وجود حقیقی منحصر در آن است و سایر موجودات نمود و سایه‌ای از آن هستند، آن چنان که برای سایر موجودات حتی ایده‌ها(مُثُل) هیچ استقلالی نمی‌توان در نظر گرفت و به این ترتیب هستی‌شناسیِ فلسفی افلاطون بر محور حقیقتی واحد دنبال می‌شود. ملاصدرا نیز با طرح نظریۀ نهایی خویش یعنی وحدت شخصی وجود، هستی را منحصر در امری واحد(خدا) می‌داند و ما سوای حق‌تعالی را ظهورات و شئون او در نظر می‌گیرد که حکایت‌گر و نمود ذات حق هستند، آن چنان که این کثراتِ ظهور، مخلّ وحدت حقیقت وجود نمی‌گردند. این پژوهش بر آن است تا افتراقات و تشابهات رویکرد فلسفی افلاطون و ملاصدرا در رابطه با نگاه آن دو به وجود حقیقی را بر اساس مبانی هستی‌شناسی متفاوت آنها آشکار سازد.

«تأویل» یکی از اصلی‌ترین فرآیندهای ذهن و تفکر انسان است. رهیافت تأویل، به معنای عبور ضابطه‌مند از ظواهر اخبار و کشف معانی باطنی ورای الفاظ، یکی از شیوه‌های مؤثر در فهم آموزه‌های کلامیِ مأخوذ از متون قرآنی و روایی است که در بین اندیشمندان مسلمان، موافقان و مخالفان زیادی دارد. در این میان رویکرد سلبی علامه مجلسی به فرایند تأویل از جهت روش‌شناسی کلامی، درخور تأمّل و بازنگری بوده و کمتر مورد عنایت پژوهشگران و صاحب‌نظران واقع‌شده است. علامه مجلسی- به دلایلی که تبیین شده- در مسئله تأویل آیات و روایات به شدّت اهل احتیاط و اجتناب بوده است. در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی سعی شده است ضمن بیان چیستی تأویل و ضرورت آن، رویکرد علامه مجلسی به این روش در فهم دین، با ارائه شواهدی گویا از آثار او تحلیل شود. رواج اخباریگری و تأثیر آن بر اندیشه مجلسی، پیدایش فرقه متصوّفه و تأویل‌های بی‌ضابطۀ آنها از متون دینی، اعتقاد به عدم حجیّت و استقلال عقل در درک مقاصد شریعت و زمینه‌های اعتقادی-سیاسی از مهم‌ترین عوامل و زمینه‌های پرهیز علامه مجلسی از تأویل شناخته‌شده است.

آنچه به عنوان اندیشه‌های کلامی شیعه شناخته می‌شود، پیشینه و تطوراتی دارد که بدون شناخت آن، تصویر جامعی از فکر امامیه و کلام شیعه ترسیم نمی‌شود. مفهوم اختیار نیز در طول تاریخ کلام امامیه، دستخوش تطوراتی گشته و متکلمان امامی قرائت‌های متفاوتی از آن به دست داده‌اند. این مقاله به بررسی و مقایسه دیدگاه شیخ مفید در مدرسه کلامی بغداد و علامه حلی در مدرسه کلامی حله دراین‌باره پرداخته و سیر تطور این مفهوم را در این دو مدرسه به تصویر کشیده است. شیخ مفید به تبع شیخ صدوق، اختیار را به تشریع احکام و تعیین حدود توسط خدای متعال تفسیر کرده است، اما علامه حلی، بیشتر به تکثیر براهین بر اصل اختیار و فاعلیت انسان پرداخته است.

ملاصدرا و ابن‌عربی با نگاه توحیدی و بر اساس مبانی اصالت وجود، حرکت جوهری، وحدت وجود و تجلی وجود ظلی به اثبات معاد و مراحل آن در سیر صعود که نهایت آن بهشت و جهنم است، نائل شدند. ایشان به توصیف بهشت و جهنمی پرداختند که سبب رساندن کثرات به وحدت و چشیدن رحمت الهی می‌شود، اما وجود خلقی ملاصدرا، سِعِۀ فکری و برگزیدن روش ایجاب و سلب در بررسی مطالب پیشینیان، سبب درخشش وی شده است. این هماهنگی در توصیف بهشت و جهنم که بر مبنای روش مشترک کشف و شهود و مضاف بر آن، آیات و روایات و داستان‌های منقول از ائمه] است، به صورت صریح و یا ضمنی در شاهکار‌های ملاصدرا به وضوح مشاهده می­شود؛ البته پیداست که نبوغ صدرا سبب ظهور تفاوت­هایی با ابن‌عربی شده است. مانند بحث ایجاد صور توسط نفس در مراحل معاد یعنی بهشت و جهنم که به عقیده صدرا در صقع نفس و به واسطه قدرت ایجاد نفس توسط قوه خیال و به عقیده ابن‌عربی در خارج نفس به واسطه تناکح اسماء و صفات انجام می­گیرد. با وجود این، باید اذعان نمود که بهره­مندی هر دو از منابع مشترک، سبب تشابه زیاد بین این دو شده است و در این بحث نمی­توان ملاصدرا را متأثر محض از ابن‌عربی تلقی نمود.

روایاتی را در منابع شیعه و در برخی موارد در منابع اهل سنت می‌توان یافت که دلالت بر خلافت و امامت دوازده امام می‌کند که همه از نسل پیامبر اکرم, می‌باشند. این احادیث که به «نصوص امامت» شهرت یافته‌اند، به حدّی فراوان‌اند که جای هیچ تردیدی در صحّت آنها باقی نمانده و به اصطلاح به «تواتر» رسیده‌اند. یکی از نویسندگان معاصر وهابی به نام «فیصل نور»، در کتاب «الامامة و النص» تلاش کرده است تا با جستجو در منابع شیعه، روایاتی را که از نگاه وی در تعارض با نصوص امامت است، استخراج کرده و فقدان نصوص امامت را از آن نتیجه بگیرد. به زعم وی، تمامی نصوص امامت، وضعی و ساختۀ دست محدثان شیعه می‌باشد. در قسمتی از این کتاب که به امام سجاد} اختصاص یافته است، روایاتی که در تعارض با نصوص امامت آن حضرت پنداشته شده است، بیان گردیده و فقدان امامت آن حضرت‌ـ و همچنین سایر امامان نتیجه گرفته شده است. این نوشتار با به‌کارگیری روش توصیفی-تحلیلی در صدد نقد این دیدگاه برآمده و با استناد به نصوص امامت و تحلیل روایات مورد استناد فیصل‌نور به تبیین علّت صدور چنین روایاتی پرداخته و به ادعای تعارض آنها پاسخ داده است.