جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پرسش اصلي در اين مقاله آن است که مبدأ اصلي فضايل اخلاقي چيست؟ در پاسخ به اين پرسش، در اين پژوهش با روش توصيفي‎ ـ ‎تحليلي و با تکيه بر مباني فلسفي و ضمن تبيين معناي توحيد، مبدئيت آ‌ن‌ براي فضايل اخلاقي اثبات شده و اين نتيجه به دست آمده که اساس ارزش‌ها و فضايل به رابطه انسان با خدا بازمي‌گردد؛ بدين‌ترتيب آنچه موجب ارزش اخلاقي براي همه صفات اکتسابي و رفتارهاي اختياري انسان در عرصه‌هاي گوناگون بينشي، گرايشي و رفتاري مي‌شود، توحيد است و ما از اين امر، به منشأ بودن توحيد براي فضايل اخلاقي تعبير مي‌کنيم. توحيد کامل مستلزم آن است که در مرحله اعتقاد، انسان هيچ‌کس را شريک خداوند قرار ندهد؛ در سطح گرايش، به هيچ‌کس و هيچ‌چيز جز او گرايش استقلالي نداشته باشد و در عمل نيز، فقط مستقلاً از دستورهاي خداوند پيروي کند. در واقع توحيد در سطح بينش منشأ ايمان، در سطح گرايش منشأ تقوا و در سطح رفتار منشأ عبوديت است و اين سه فضيلت مطلق هستند و شرط فضيلت‌ بودن ديگر فضايل اين است که مصداقي از اين سه فضيلت باشند.

هرمنوتيک به‌مثابه دانشي که به فرايند فهم يک اثر مي‌پردازد، داراي سه مکتب مهم است: 1. هرمنوتيک کلاسيک، 2. هرمنوتيک فلسفي، 3. هرمنوتيک مدرن. در اين ميان، هرمنوتيک قرآني به‌مثابه دانشي که به واکاوي فرايند فهم قرآن کريم مي‌پردازد، از يک سلسله مباني خداشناختي، انسان‌شناختي و قرآن‌شناختي برخوردار است و اصول آن با مباني هرمنوتيک فلسفي تقابل آشکار دارد. نوشتار حاضر با روش توصيفي ـ تحليلي به واکاوي مباني خداشناختي هرمنوتيک قرآني در انديشه علامه طباطبائي مي‌پردازد. از رهگذر اين جستار، مشخص مي‌شود که سه آموزه «حکمت الهي»، «علم الهي» و «تکلم الهي»، مباني خداشناسانه هرمنوتيک قرآني را تشکيل داده، هرکدام آنها بيانگر اصولي از مباني هرمنوتيک قرآني بوده و تأثير مستقيمي در فرايند فهم قرآن کريم دارند.

شناخت‌درماني با استفاده از مجموعه‌اي از تکنيک‌ها، براي بسياري از مشكلات روان‎شناختي و گستره وسيعي از اختلالات روان‎شناختي به كار مي‌رود؛ اما شناخت‌درماني به مجموعه‌اي از تکنيک‌ها محدود نمي‌شود؛ بلکه نظريه‌اي مبتني بر مباني فلسفي سازگار با روش‌هاي علمي است. پيشگامان و محققان شناخت‌درماني با صراحت از همه بنيان‌هاي فکري شناخت‌درماني سخن به ميان نياورده‌اند؛ اما سيري در مباحث شناخت‌درمانگران گوياي تأثير بنيان‌هاي فلسفي مختلفي همچون انديشه‌هاي نسبي‌گرايانه معرفتي و اخلاقي است. براين‌اساس پژوهش حاضر با هدف بررسي ديدگاه‌هاي نسبي‌گرايي معرفتي و اخلاقي در شناخت‌درماني و نقد اين مباني بر اساس انديشه اسلامي با تأکيد بر ديدگاه‌هاي علامه مصباح صورت گرفته است. پژوهش حاضر از نوع اسنادي ـ تحليلي است. يافته‌هاي پژوهش حاکي از اين است که پيشگامان شناخت‌درماني معتقدند هيچ حقيقت مطلق و ثابتي وجود ندارد. همچنين ارزش‌هاي اخلاقي و معنوي عام و جهان‌شمول رد مي‌شود و تمامي ارزش‌ها نسبي، شخصي و موقتي است. در مقابل براساس انديشه اسلامي، بسياري از معرفت‌هاي ما ثابت، مطلق و تغييرناپذيرند و نسبي‌گرايي اخلاقي نيز آموزه‌اي ناپذيرفتني است و ارزش‌هاي اخلاقي مطلق، فرازماني و فرامکاني وجود دارند.

هدف اصلي نوشتار حاضر بررسي و تبيين دو جزئي يا سه جزئي بودن تحليل ارسطو از گزاره حملي و نقد برخي آرا و ديدگاه‌هاي مطرح در اين زمينه است. در اين مقاله کوشيده‌ايم با استناد به آثار ارسطو نشان دهيم: اولاً از ديدگاه ارسطو، هرچند تحليل زباني گزاره حملي مي‌تواند دوجزئي يا سه‎جزئي باشد، اما در مقام تحليل منطقي، گزاره حملي همواره از دو جزء اصلي اسم (موضوع) و فعل (محمول) تشکيل مي‌شود و نسبت يا رابطه، به دليل گنجانده شدن در معناي فعل (محمول)، جزء مستقلي به‌شمار نمي‎آيد و بر همين اساس نسبت دادن تحليل سه‎جزئي گزاره حملي به ارسطو، به‌ عنوان يک تحليل منطقي، نادرست است؛ ثانياً برخلاف بعضي آرا و ديدگاه‌ها، ما در آثار منطقي ارسطو با دو تحليل متفاوت از گزاره حملي مواجه نيستيم و مبناي بحث‌هاي وي درباره «قياس» در آثار منطقي متأخرش (تحليلات اوليه) همان تحليل دوجزئي‌اي است که وي در آثار منطقي اوليه‌اش (درباره عبارت) به دست داده است. روش اصلي ما در اين پژوهش، رجوع به متن سخنان ارسطو، و در موارد لازم مفسران و پيروان يا منتقدان ارسطو؛ دقت و تأمل در آنها؛ و تحليل، استنباط و نتيجه‌گيري بر اساس آنها بوده است.

تفسير «معقولات ثاني» پيوند ناگسستني با مسئله «اصالت وجود» دارد که اين دادوستد متقابل، در نظام فلسفي شيخ اشراق و حکمت متعاليه بيشتر مشهود است. از رهگذر اين جستار مشخص مي‌شود که سهروردي نه‌تنها معقولات ثاني منطقي و فلسفي را فاقد وجود خارجي مغاير مي‌داند، بلکه به نفي مطلق تحقق خارجي آنها پرداخته، آنها را امور ذهني صرف قلمداد مي‌نمايد و در پرتو همين مبنا، نظريه اصالت ماهيت و اعتباريت وجود را مطرح مي‌سازد. اين در حالي است که به باور صدرالمتألهين ازآنجاکه ظرف تحقق ربط، ظرف تحقق طرفين ربط است، هر دو طرف در ظرف واحد كه همان ظرف اتصاف موضوع به حكم است تحقق دارند؛ بنابراين چون اتصاف در مفاهيم فلسفي در ظرف خارج سامان مي‌پذيرد، مفاهيم فلسفي نيز بايد تحقق خارجي داشته باشند. صدرالمتألهين در پرتو اين مبنا، ضمن نقد برهان شيخ اشراق بر اعتباريت وجود، در سايه براهين نظريه اصالت وجود به تفسير نحوه تحقق مفاهيم وجودي پرداخته است.

ما در اقيانوسي از امور اعتباري زندگي مي‌کنيم؛ امور خاصي مانند پول، بانک، تورم، سنت‌هاي اجتماعي، دانشگاه، رئيس‌جمهور و قوانين که از واقعيت‌هاي عيني و فيزيکي نيستند و ويژگي‌هاي فيزيکي ندارند. تلقي عمومي از اين واقعيت‌ها آن است که انسان‌ها اين امور را ايجاد مي‌کنند، اما پرسش مهمي که در اين باب مطرح مي‌شود، اين است که چرا موجودي مثل انسان، دست به ايجاد چنين اموري مي‌زند؟ آيا انسان نمي‌تواند بدون اعتبار اين امور، به اهداف خود برسد؟ اين مسئله در انديشه هر دو متفکر صاحب‌مکتب در حوزه امور اعتباري، يعني علامه طباطبائي و جان سرل مطرح مي‌شود که چرا انسان‌ها در زندگي خود اموري همچون پول، ازدواج، ملکيت، بانک و سازمان را ايجاد يا ابداع کرده‌اند و جايگاه اين امور در فرايند تحقق عمل انساني چيست؟ در اين نوشتار، براي پاسخ به اين پرسش، ابتدا انديشه علامه و سرل در اين زمينه بررسي، و سپس چهار تحليل نو از چرايي و ضرورت صدور اعتبار بيان مي‌شود.

مسئله اصلي اين مقاله، بررسي تقسيم‌بندي مطرح از معقولات به اول و ثاني منطقي و فلسفي و قرار گرفتن مفهوم وجود تحت عنوان معقول ثاني فلسفي است و ذيلاً نقد آن و ارائه دليل بر لزوم ارائه تقسيم‎بندي جديد است و هدف از اين پژوهش بيان بازتعريف دقيق‌تر از معقولات اول و ثاني منطقي و فلسفي و تبيين قرار دادن مفهوم وجود تحت عنوان معقولات اول است. در اين مقاله با اشاره به سابقه موضوع معقولات در انديشه فلسفه اسلامي، استدلال معقول ثاني فلسفي بودن مفهوم وجود مورد مداقه قرار مي‌گيرد و با فرض اصالت وجود استدلال مي‌گردد كه مفهوم وجود مي‌تواند از سنخ معقولات اولي باشد. اين مقاله در عين روش بنيادي، مقاله توصيفي نيست، بلکه نقد و ارائه نظر است. در اين مقاله اثبات مي‌شود که اعتباري بودن مفهوم وجود، دليل بر معقول ثاني فلسفي بودن آن نيست. با توجه به مرادهاي مختلف وجود و جداسازي آنها از يكديگر، نظر مختار مقاله تبيين مي‌گردد و در پايان با توجه به اشكالات و پاسخ‌هاي مطرح در متن مقاله، بازتعريفي از معقول اول، معقول ثاني فلسفي و معقول ثاني منطقي ارائه مي‌گردد.

برخي آثار ابن‌سينا و شاگردان وي بر اولي بودن حمل ميان انسان و حيوان اشاره دارند؛ اما با معنايي بسيار متفاوت نسبت به آنچه علامه طباطبائي بيان مي‌کند؛ به‌گونه‌اي‌که حمل اولي در آثار ابن‌سينا و پيروان وي، نسبت به آنچه صدرالمتألهين و علامه طباطبائي بيان کرده‌اند، اشتراک لفظي دارد. ديدگاه علامه طباطبائي مبتني بر حمل اولي بودن ميان جنس و نوع است. اعم بودن محمول نسبت به موضوع و در نهايت عدم اتحاد مفهومي موضوع و محمول، اشکالي اساسي بر اين ديدگاه مي‌باشد؛ لکن توجه به اعتبار نمودن وجود عيني در حمل اولي و تأمل در اصالت وجود، مي‌تواند راهي براي پاسخ‌گويي به اين اشکالات باشد. کاشفيت حمل ميان مفاهيم ذهني نسبت به خارج، در حمل اولي و عدم انحصار اين حمل در حوزه مفاهيم ذهني، موجب نگرشي تازه به حمل اولي ذاتي خواهد شد. علاوه بر آن، نقش وجود در حمل اولي و اعتبار نمودن وجود، حتي در حوزه ذاتيات شيء، بر اساس اصالت وجود و ديدگاه نهايي حکمت متعاليه تبيين‌پذير است. در نهايت پس از بررسي اشکالات مطرح‌شده، اين ديدگاه قابل دفاع است.