جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آموزه مهدویت یکی از دغدغه مندی­هایی است که حساسیت مستشرقان را عموما و شیعه پژوهان غربی را به طور خاص برانگیخته است. شمار درخوری از متفکران این حوزه، با تکیه بر روش مطالعات تاریخی، به بازخوانی آموزه مهدویت و گرته­انگاری­اش از سنت‌های دینی پیشین اصرار ورزیده­اند. شاید بتوان «مفهوم مهدی در تشیع دوازده امامی» از دایرة المعارف ایرانیکا، اثر امیر معزی را یکی از شاخص ترین آثار، به این روش دانست. او می­کوشد شواهدی به دست دهد که آموزه مهدویت، محصول تطوری تاریخی و نتیجه زبردستی عالمان شیعی در مسیر بازتولید هویت تشیع، در سایه اقتباس از فرهنگ‌ها و ادیان دیرپای پیشین باریشه­هایی عموما ایرانی بوده است. البته چنین رویکردی با انتقاداتی جدی از سوی ارباب اندیشه تفکر شیعی مواجه شده است. ایشان افزون بر سویه­داری چنین تحقیقاتی، آن­ها را فاقد شواهد تاریخی متقن می­داند و در پاره­ای از موارد معتقد است تحقیقاتی از این دست، از یکی­پنداری الگوی تحول مسیحی و اسلامی رنج می­برند و طراحان ایده مذکور، به تطبیقی ناکافی بین آن­چه در فرهنگ غربی-مسیحی گذشته است، با فرهنگ شیعی-شرقی دست زده­اند. مقاله پیش­رو تلاشی است در جهت ارائه گزارشی روادارانه از «مفهوم مهدی در تشیع دوازده امامی» و بررسی آن بر اساس الگوهای تحلیل محتوا، روش شناسی مطالعات تاریخی و رویه ­های پیش گفته.

توجه به مباحث آخرالزمانی و رخدادهای پایان دنیا از منظر ادیان و مکاتب مختلف، یکی از زمینه‌های تحقیقاتی جذاب برای پژوهشگران به ویژه در سال‌های اخیر بوده است. برخی محققان غربی با تمرکز بر نگاه آخرالزمانی اسلام و ارتباط آن با ظهور منجی اسلامی (مهدی)، دیدگاه‌های جالب توجهی ابراز کرده اند. از جمله این افراد «دیوید کوک» است که آثار متعددی در این زمینه نگاشته و دیدگاه‌های او مرجع دیگر پژوهشگران در این زمینه بوده است. هدف این نوشتار، معرفی شخصیت، آثار و دیدگاه‌های این پژوهشگر غربی در مورد آخرالزمان از منظر اسلام، به ویژه مسائل مرتبط با منجی اسلامی (مهدی) است. در این مقاله ویژگی‌های منجی اسلامی، نگاه خاص شیعه به آخرالزمان و منجی، منجی‌گرایی در ایران و دیگر کشورهای شیعی، نگاه قرآن به مباحث آخرالزمانی، گفتمان نوین آخرالزمانی مسلمانان و تشابهات نگاه آخرالزمانی اسلامی و مسیحی در آثار این پژوهشگر بررسی شده است. ارزیابی مؤلفه‌های مثبت و منفی تحقیقات کوک، به همراه نقد مهم‌ترین برداشت‌های اشتباه او در این موضوع، از دیگر مباحث طرح شده در این مقاله است. روش تحقیقی این نوشتار، کتابخانه‌ای ـ نرم‌افزاری است و مقاله و با نگاه توصیفی-تحلیلی نگاشته شده است.

بهره­گیری از «تأویل»، از بارزترین شگردهای جریان­های انحرافی در موضوع مهدویت است؛ چراکه تأویل راه سوء استفاده از نصوص دینی را به منظور توجیه عقاید فرقه­ای برای آنان می­گشاید؛ به نحوی که می­توانند خود را برای دین­باوران تزیین کنند و مشروعیت خویش را به دیگران بنمایانند. شناخت ویژگی­ها و شاخصه­های تأویل در فرقه­های انحرافی مهدویت، زمینه فعالیت آنان را از بین خواهد برد و آسیب­های این فرقه­ها را کاهش خواهد داد. ازاین­رو، این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی، به شاخصه­ها و ویژگی­های تأویلات فرقه ­های انحرافی مهدویت می­پردازد. برخی از ویژگی­ها، مانند به‌کارگیری نصوص متشابه و ضعیف مربوط به نصوص تأویل شده است و برخی دیگر، ویژگی­های روشی تأویل، نظیر جعل و تحریف در فرقه­ها است. در دسته دیگر ویژگی­های عملکردی تأویل­گر، مانند ذوق­گرایی، ضدیت با نهاد روحانیت و طرح ادعاهای تدریجی در قالب تأویل، مورد اشاره قرار می­گیرد و در نهایت شاخصه ­های تبلیغاتی تأویل، مانند فضاسازی ایام ظهور برشمرده می­شود.