جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فلسفه تامس نیگل، فیلسوف آمریکایی، دربرگیرنده گستره متنوعی از مسائل فلسفی، از فلسفه ذهن تا فلسفه سیاسی است اما رشته پیوند میان تمام این قلمروهای متنوع و متکثر فلسفی در تفکر او، مسأله عینی و ذهنی است. توانایی نگریستن آدمی به مسائل فلسفی از چشم‌اندازهای عینی و ذهنی و تقابل میان این دو نظرگاه، مجموعه‌ای از مسائل فلسفی را پدید می‌آورد که حل و فهم آن‌ها از نظر او، بدون توجه به نگاه عینی و ذهنی ممکن نیست. در این مقاله، من کوشیده‌ام تا شرح و تبیینی از نگاه نیگل به مسأله عینی و ذهنی به دست دهم و معنای عینی‌انگاری نیگلی را روشن کنم. من بر بنیاد دو کتاب نگریستن از هیچ‌کجا و حرف آخر نشان می‌دهم که عینی‌انگاری نیگل چگونه تحول یافته است. بر بنیاد این تحلیل، عینی‌انگاری نیگل دو شکل پیدا می‌کند: عینی‌انگاری بر بنیاد خودی عینی که می‌تواند خویش را از نظرگاه‌های خاص و محدود جدا کند و فهمی جامع‌تر از خود و واقعیت کسب کند و عینی‌انگاری بر بنیاد ساختار ذهن آدمی که محدود به قیود معرفتی خاص در نگریستن به جهان و حتی شک در بنیادهای معرفت خویش است یعنی همان محدودیت ناشی از افکاری که گریز و گزیری از آن‌ها نیست. من سپس به این نکته اشاره خواهم کرد که این دو درک و دریافت از عینی‌انگاری و بیان این دعوی که در برخی از قلمروهای فلسفی می‌بایست از نوع اول و در برخی قلمروهای دیگر از نوع دوم استفاده کرد، در وهله نخست نوعی ناسازگاری را در فلسفه نیگل پدید می‌آورد اما توجه به چهارچوب کلی عینی‌انگاری نیگلی، می‌تواند رافع این ناسازگاری باشد.بود را با اهرم نسخ از میان برداشتند.

تناسخ، تعلق روح بعد از تلاشی بدن به بدن دیگری است که متناسب با آن باشد. ابن سینا دو برهان در ابطال تناسخ اقامه می‌نماید که طبق برهان نخست، لازمه تناسخ اجتماع دو نفس در یک بدن و طبق برهان دوم لازمه تناسخ فاصله زمانی یافتن میان قطع تعلق از بدن اول و تعلق به بدن دوم است. انتقادات رازی به برهان اول ناشی از خلط و مغالطه در این موارد است: وحدت نوعی نفوس انسانی، بطلان اراده جزافی، نیازمندی نفس به بدن در انجام افعال، قابلیت وجودی و نه ماهوی بدن نسبت به نفس و اولویت نداشتن نفس تناسخی نسبت به نفس حادث در تعلق به بدن. اشکالات رازی به برهان دوم ناشی از عدم تدبر در این موارد است: قاعده «لا معطل فی الوجود»، تعلق یافتن نفوس جزئی به بدن افلاک، نیاز نداشتن نفس به بدن در صورت به فعلیت رسیدن و مساوی نبودن نفوسی که می‌میرند با نفوسی که تولد می‌یابند.

در مقاله حاضر تلاش شده است الگوی علم و آراء معرفت‌شناختی حکیمان اسلامی به‌ویژه حکمت صدرایی از دو منظر معرفت‌شناسانه و هستی‌شناسانه مورد تحلیل و بررسی قرار گیـرد و به برخی از ابهامات و نابسامانی‌ها و ناتوانی‌های آن در تبیین مقوله علم اشاره شود. بنابه تحلیل ارائه شده، ماهیت از منظر حکمت صدرایی فاقد هرگونه محتوای معرفتی است؛ تلقی وجودشناسانه ملاصدرا از هویات علمی با ابهامات و ناسازگاری‌های چندی در نظام فلسفی او روبروست؛ هیچ ملاک روشنی برای اعتبارسنجی ادراکات علمی و مطابقت آن‌ها با خارج ارائه نگردیده است و سازوکار تحصیل ادراکات عقلی در معرض مناقشات جدّی قرار دارد. در قسمت پایانی مقاله در مقام ارائه راه‌حل به سه اشکال بنیادی در الگوی ماهوی علم اشاره شده است: 1-

علامه محمدباقر مجلسی، از بزرگ‌ترین احیاگران حدیث شیعه و از مروّجان کم‌نظیر و پر توفیق کلام امامیه در مکتب فکری اصفهان به شمار می‌آید. قطع‌نظر از ابتکارات و خدمات فقهی و حدیثی این عالِم شیعی، منظومه معرفتی او با دستاوردهای کلامی و دین‌شناختی ماندگاری عجین است. اما متأسفانه این ساحت از اندیشه مجلسی نسبت به ساحت روایی و حدیثی آن، کمتر مورد عنایت محققان واقع‌شده است. نظر به این خلأ پژوهشی، نوشتار حاضر بر آن است تا با الهام از آراء و مبانی فکری و روشی علامه مجلسی، به بازسازی و ارائه مدل فهم دین، در اندیشه کلامی او بپردازد. بازخوانی و تحلیل انتقادی مؤلفه‌ها و عناصر معرفتی این مدل از قبیل: اخبارگرایی و تقدّم‌انگاری نقل بر عقل، توجه به پارادایم و فضای پیرامونی صدور متن و کلام، لزوم وفاداری به متن با رویکرد حداقلی در أخذ تأویل به مثابه روش، واقع نمایی عُرفی زبان دین، و اصل کنترل آگاهانه پیش‌فرض‌ها در فرایند فهم، از مهم‌ترین یافته‌های این پژوهش محسوب می‌شوند. اما از آنجاکه الگو و اسلوب اخبارگرایی مجلسی، خالی از کاستی‌های روش‌شناختی نبوده، نگارنده در رفع این نقیصه و تکمیل و تنقیح مدل ادراکی وی، أخذ رویکرد برهانی و اصل حجیت و اعتبار عقل را به عنوان یکی از مؤلفه‌های اساسی در منطق فهم دین، پیشنهاد و تبیین نموده است.

شیعه، عدل را به‎مثابۀ یکی از صفات خداوند، در ردیف اصول دین قرار داده است؛ زیرا در مسألۀ عدل بود که شیعیانِ عقل‎گرا همواره با اهل‎سنّت اختلاف‎نظر داشته‎اند. اما آیا عدل الاهی در میان فرقه‎های مختلف شیعه از جایگاه یکسانی برخوردار است؟ عدل، در آثار اندیشمندان دوازده‎امامی در سطوح مختلف مورد بررسی است؛ اما در آثار اسماعیلیان بسیار گذرا و تلویحی بوده است. در این بررسیِ تطبیقی کوشش بر آن است تا جایگاه عدل الهی و مباحث پیرامون آن همچون رابطۀ حسن و قبح عقلی و عدل خداوند، در شیعۀ دوازده‎امامی و اسماعیلی از منظر اندیشمندان تأثیرگذار هر یک شناسایی و تحلیل شود. با توجه‎ به قابلیت عقلانی شیعه، از دل بحث جبر و اختیار، مسئلۀ عدل خداوند بیرون می‎آید زیرا همبستگی مستقیمی میان باور به اختیار و عدل از یک‎سو و اعتقاد به جبر و نفی عدل از سوی دیگر وجود دارد. از چشم‎اندازی تاریخی، از دوران اسماعیلیۀ فاطمی که بر جایگاه امام مبالغه شد تا اسماعیلیۀ الموت، سنگین‎کردن مفهوم امام، سبب سبک‎شدن خردگرایی اسماعیلیان شد؛ از حسن و قبح عقلی دور شده و بنابراین کمتر به عدل الهی پرداخته‎اند. اسماعیلیه تحت‎تأثیر دو عامل اصلی «وجهۀ ضدتعقلیِ اصل تعلیم» و «پیوند با تصوّف» تاکید بیش از اندازه‎ای بر جایگاه امام در نظام آفرینش، در تعلیم و هدایت، در مسایل سیاسی و اجتماعی، در تأویل و تفسیر شریعت، در عصمت و قائم‎القیامه‎بودن او دارند. از مهم‎ترین یافته‎های این پژوهش این است که به‎جهت همین مبالغه در اصل «تعلیم» از امام و نیز تأثیرپذیری از «تصوّف» در دوران‎هایی خاص، اسماعیلیه متمایل‎به حسن و قبح شرعی شده و از آموزه‎های اساسی شیعۀ دوازده‎امامی مبنی بر اصالت عدل، حرمت عقل و شخصیت آزاد انسان دور افتاده است.

لغت «دین» دارای معنای لغوی و اصطلاحی معینی است که طاعت و انقیاد از لوازم معنایی و اصطلاحی آن است. اصطلاح «دین علی (ع)» که دارای معنایی متفاوت از کاربرد کلمه سنت برای خلفای پیامبر (ص) است (سنت ابوبکر، سنت عمر)؛ توسط ائمه (ع)، پیروان علی (ع) و دشمنان وی استعمال شده است. در روایات فریقین، اضافه نام شخص به کلمه «دین» منحصر به علی (ع) نیست، بلکه در مورد عثمان، معاویه، یزید بن معاویه، اوصیاء، ملائکه، فاطمه (س) و حسنین (ع) نیز اطلاق شده است. در نهایت با بررسی منابع روایی مشخص می‌شود که رویکرد فقهی و قضائی و رویکرد سیاسی علی (ع) علت انحصار اضافه کلمه «دین» به نام علی (ع) در میان خلفا است. برخلاف اعتقاد برخی خاورشناسان، «دین علی (ع)» همان «دین محمد (ص)» است. شایان ذکر است، علی (ع) دارای مبانی معین و مشخص فقهی، قضائی و سیاسی متمایز از خلفا بود؛ اما به علت عدم تبعیت مردم از قوانین مورد نظر وی و اصرار آن‌ها بر اجرای سنن خلفا پیشین، ناگزیر برخی از این سنت‌ها در حکومت علی (ع) نیز اجرائی شد، ولی این هرگز به معنایی عدم تحقق سنت و سیره فقهی-قضایی علی (ع) نیست.

در این جستار دیدگاه‌های عبدالکریم جیلی در خصوص ادیان مورد بررسی قرار گرفته است. در این راستا، نشان داده می‌شود که جیلی تحت تأثیر نظریه اله‌المعتقد ابن‌عربی چگونه در مورد دیگر ادیان (بت‌پرستان، اهل طبایع، دوگانه‌پرستان، براهمه، یهود، مسیحیت و ...) قضاوت کرده است. علاوه‌بر این، گزارش‌هایی که جیلی در باب ادیان بیان می‌کند در برخی موارد مشابه با آثار دیگر و ناشی از نظریات دیگر نویسندگان تا عصر خویش است. در این میان، تفسیر جیلی از دین اسلام، تفسیر ویژه‌ای است. با توجه به اهمیت حقیقت محمدی در دیدگاه‌ها و نظریات جیلی، او تعبیر دین کلی را در مورد دین اسلام به کار برده و دین سایر انبیاء را دین جزئی دانسته است. «دین کلی» در این تعبیر ناشی از معیت کبری و مقام جمع‌الجمعی پیامبر (ص) است که در تمامی عوالم وجود و مراتب هستی و تمامی اشخاص انسانی حضور دارد. این حضور با ظهور «وجه‌الله» در مکاشفات عرفا مطابقت دارد.