جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

افلاطون براساس اعتقاد به قدم نفس و هبوط آن به عالم طبیعت و نیز باور به جاودانگی نفس، دیدگاهی خاص دربارۀ سرنوشت نفوس پس از مرگ دارد. باور به تناسخ ملکی، دیدگاه رایج منتسب به وی است، که ادله‎ای فراوان بر ابطال آن اقامه گردیده است. هرچند ملاصدرا یکی از متقن­ترین ادله را با ابتنا بر نحوۀ پیدایش جسمانی نفس و تکامل جوهری آن و پیدایش بدن مثالی در بطن و کتم نفس ارائه می­دهد، که نه تنها این نحو تناسخ را ابطال می­کند، بلکه آن را غیرقابل‌تصور می­سازد؛ اما وی تناسخ مورد نظر افلاطون را از نوع تناسخ ملکوتی می­داند. با تدقیق در آثار افلاطون نیز می­توان برخی از عبارات وی را مؤید قول به تناسخ ملکوتی یافت. در این مقاله احتمالات تناسخِ مورد نظر افلاطون به­وجهی مبسوط مورد تدقیق قرار می­گیرد و بر مبنای دیدگاه نوآورانۀ ملاصدرا در ابطال تناسخ، تناسخ افلاطونی، واکاوی می­گردد.

مسألۀ شر از مهم‌ترین دغدغه‌های فکری و عملی انسان است که کلیت حیات مادی و معنوی او را تحت تأثیر قرار داده و می‌تواند در معنا یا بی‌معنایی آن نقشی بنیادین داشته باشد. جنبۀ مابعدالطبیعی شرور که از علت وجودی یا عدمی بودن آن‌ها سؤال می‌کند و نیز دو نوع طبیعی و اخلاقی شرور که کارکرد آن‌ها را در جهان طبیعت و در ارتباط با زندگی انسان عاقل و مختار نشان می‌دهند، به اهمیت و پیچیدگی مسألۀ شرور می‌افزایند. در این زمینه پاسخ‌هایی متعدد ارائه شده‌اند که تلاش دارند با تأکید بر ویژگی‌هایی چون: عدمی یا وجودی بودن شرور، ضرورت شرور برای تحقق خیرات بیشتر، ملازمت شرور با اختیار انسان و ذاتی بودن آن‌ها نسبت به جهان طبیعت و نسبی بودن شرور، فلسفۀ شرور را تبیین نمایند. در این تحقیق تلاش می‌شود با نظر به سه مؤلفۀ مهم معنای زندگی؛ یعنی: هدف، ارزش و کارکرد زندگی و نیز جایگاه و نقش انسان در آن و با استفاده از آموزه‌های اسلامی نشان داده شود که اگر در حل مسألۀ شرور، جامع‌نگری مابعدالطبیعی و استفاده از آموزه‌های الهی، مورد نظر قرار گیرد، می‌توان به فهم نسبتاً معقول ازآن‌ها دست یافت که نه تنها نافی معنای زندگی انسان نیست، بلکه برای آن، معنایی با محتوای بنیادین فراهم می‌سازد؛ یعنی هدف الهی زندگی و ارزش و کارکردهای آن و نقش شایستۀ انسان در آن بازتعریف می‌گردد.

مبناگروی با این معضل روبرو است که چگونه می‌توان معرفت و معرفت‌های عقلی را از راه منبع عقل ارزیابی کرد؟ بر اساس این اشکال، اعتبار عقل، خود از راه عقل اثبات می‌شود که این دوری آشکار است. در این نوشتار پس از تبیین و تقریر نقد پیش گفته، به بررسی و ارزیابی آن می‌پردازیم و با تأمل در تقریرهای اشکال به این نتیجه رهنمون می‌شویم که این اشکال، متوجه خود پایه‌ها و مبادی‌ و نه ابتنای گزاره‌های نظری بر مبادی بدیهی هستند. پیامد این کاوش ژرف و دشوار این است این گونه اشکالات شکاکانه را به دو گونه می‌توان پاسخ گفت: پاسخ‌هایی ویژه و پاسخ‌هایی عام. افزون بر ارائة پاسخ‌هایی ویژه با تمرکز بر معیار صدق و راه‌حل‌های اندیشمندان مسلمان در این مسأله، می‌توان پاسخ‌های نقضی وحلی عام بسیاری ارائه کرد که دسته‌ای از آن پاسخ‌ها بر استدلال‌ناپذیری و نیز شهودی بودن مبناگروی برگزیده استوار است.

نیچه تاریخ متافیزیک غرب را به منزلة «تاریخ بسط نیهیلیسم» می‌پنداشت و معتقد بود متافیزیک غربی در بسط تاریخی خودش به «نیهیلیسم» و «بی­معنایی» منتهی شده است. هایدگر نیز با پذیرش این تفسیر، تاریخ متافیزیک غرب را «‌تاریخ بسط سوبژکتیویسم» می‌دانست. سوبژکتیویسمی که به تعبیر هایدگر به «غفلت از وجود» منتهی شده است. در تفکر هایدگر، «سوبژکتیویسم» و «غفلت از وجود»، دو مفهومی هستند که می­توانند مساوق تلقی شوند. این مقاله در صدد است تا بر اساس تفسیر نیچه از تاریخ متافیزیک به منزله تاریخ بسط نیهیلیسم و تفسیر هایدگر از تاریخ متافیزیک به منزله تاریخ بسط سوبژکتیویسم نشان دهد که امکان یا عدم امکان تفکر معنوی دربارۀ جهان -که وجود، مرکز بنیادین و معنابخش آن است- مبتنی بر امکان یا عدم امکان گسست از سوبژکتیویسم متافیزیکی است.

این مقاله با الهام از تعریف فارابی از دو دانش فقه و کلام که وی آن‌ها را صناعت می‌نامد، به خلاء علم کلامِ افعال یا به تعبیر امروزی الهیات اخلاقی در جهان اسلام اشاره می‌کند. اگر چه فقه به دقت در بارۀ احکام افعال صحبت کرده است اما در صدد دفاع عقلانی و توجیه آن‌ها برنیامده است. براساس تعریف فارابی از صناعت کلام، در واقع هدف کلام نصرت آموزه‌های نظری و عملی اسلام است و باید علاوه بر توجیه و دفاع از اعتقادات دینی برای دفاع از آموزه‌های عملی (اخلاقی) و مفهوم و معقول کردن آن‌ها نیز اهتمام داشته باشد. البته دشواری توجیه افعال شرعی و یا نگرانی از وقوع خطا و تأویل نادرست احکام عملی شرع بر اساس هوی و هوس که دغدغه‌هایی قابل درک هستند، در عمل از رشد و تطور الهیات اخلاقی اسلامی جلوگیری کرده است. به‌طور کلی برای دفاع از آموزه‌های دینی چه در مباحث اعتقادی و چه در مورد افعال شرعی راه‌هایی زیاد وجود دارد که فارابی به آن‌ها اشاره می‌کند که از جملۀآن‌ها نوعی ایمان‌گرایی دربارۀ فقرات شریعت و التزام به بی‌نیازی از تبیین عقلانی آن‌ها است. اما خطاب این مقاله با کسانی است که از لزوم توجیه عقلانی شریعت و یا حداقل از سودمندی آن سخن می‌گویند و تلاشی در خور در باب توجیه آراء و عقاید دارند ولیکن به هر دلیلی از کاربرد این روش دربارۀ افعال شرعی و مسائل اخلاقی (عملی) سرباز می‌زنند.

موضوع این مقاله تطبیق آرای جناب صدرالمتألهین شیرازی بر آیات و روایات و بررسی و تبیین نظریات تفسیری وی در خصوص اخبار مربوط به خلقت نفوس است. اخبار مربوط به این حوزه دو دسته است؛ ظاهر برخی با نظریۀ حدوث جسمانی نفس جناب صدرالمتألهین سازگار و ظاهر برخی ناسازگار است. نحوۀ رویارویی با اخبار ناسازگار سه‌گونه بوده است؛ برخی با اکتفا به دلیل عقلی مبنی بر امتناع خلقت نفوس قبل از ابدان به این اخبار توجه نکردند؛ عده‌ای به ظواهر اخبار اکتفا نمودند و معتقد شدند که نفوس بما هو نفوس قبل از ابدان وجود داشته‌اند، کسانی نیز سعی کردند میان عقل و نقل جمع کنند. جناب صدرالمتألهین ملاصدرا با کسانی که به ظاهر اخبار اکتفا کردند و قائل شدند نفوس بما هو نفوس قبل از ابدان وجود داشته‌اند، مخالف است. هم‌چنین وی اگرچه معتقد است مبادی اعتقادی با ظنون حاصل از اخبار تحصیل نمی‌شود، لکن با گروه اول نیز موافق نیست و به دلیل احترامی که برای اخبار قائل است، ادلۀ عقلی خود را هم‌چون مخصص و قرینۀ لبی می‌داند که توجیه‌کننده و تبیین‌کنندۀ معنا و مراد دقیق این اخبار هستند.