جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی دین از هرمنظری، بی‌‌‌گمان رابطه‌ای بسیار موسع با «وجود انسان» دارد و از دو منظر ذات‌شناسی نیاز آدمی به حضور و سیطرۀ خداوند و معرفت‌‌‌‌‌‌شناسی آدمی از فهم دین، اهمیت خود را باز می‌‌‌کند، اما از آن‌جا که طرح مقولۀ دین، قطع‌نظر از مؤلفه‌های انسانی تأثیرگذار، امری است که با تکیه بر آن به‌وضوح نمی‌‌‌توان به تبیین رابطۀ دین با خشونت‌‌گرایی دست یافت، از این‌رو، سؤال اصلی نوشتار این است که رابطۀ دین با خشونت‌‌‌گرایی از منظر ذات‌‌‌‌‌‌شناسی انسانی و معرفت‌‌‌‌‌‌شناسی چگونه قابل تبیین است؟ در پاسخ، فرضیه ما متوجه دو عنصر اساسی انسانی دین یعنی عقلانیت و فطرت است. یافته‌های پژوهش که با روش تحلیل کیفی محتوایی و رویکرد تحلیلی- تبیینی ومتکی بر روش کتابخانه‌‌‌ای جمع‌آوری داده‌‌‌ها به‌دست آمده است، بیانگر آن است که دین مشخصاً بخشی تفکیک‌ناپذیر از وجود انسان است و عقلانیت و فطرت سلیم انسانی دو رکن اصلی آن را تشکیل می‌‌‌دهند. در نتیجه، از هر نظر با خشونت‌‌گرایی واجبار و تحمیق، رابطۀ امتناعی داشته و تنها با گرایش ناب عقلانی و فطری انسان محقق می‌‌‌شود و در تحقق، از انواع خشونت، ارعاب و اجبار و تروریسم - در هر سطحی - بی‌نیاز است.

باور ما به واقعیت اشیاء و اشخاصی که با آن‌ها سروکار داریم، موضوع بحثی بنیادین در فلسفه با نام «وجودِ جهان خارج» است. پرسش اساسی آن است که آیا ما به وجود جهانِ خارج معرفت داریم یا نه. از ‌‌مهم‌ترین پاسخ‌هایی که به این مسئله داده شده است، نظریۀ واقع‌باورانۀ جان لاک است که در این مقاله دیدگاه او را بررسی می‌کنیم. از نظر لاک، ما به وجود جهان خارج مادی معرفتِ حسی داریم، اما آنچه او «معرفت حسی» می‌نامد، در ظاهر با تعریف کلی معرفت در فلسفۀ او ناسازگار است. ما پس از بررسی رهیافت‌های فیلسوفان معاصر نشان می‌دهیم که معرفتِ حسی با تعریف معرفت در فلسفۀ لاک سازگار است. در همین زمینه به بررسی دلائل موافق با معرفتِ حسی به جهان خارج و پاسخ لاک به شکاکیت می‌پردازیم. همچنین در این مقاله آمده است که از نظر لاک، یقینی‌ترین معرفت به وجود جهان خارج، معرفت ما به وجود خداوند است. نیز نشان خواهیم داد که در نظر او، ما به وجود اذهان دیگر یا جواهر روحانی معرفت نداریم و اطمینان ما به وجود آن‌ها از طریق ایمان است.

بحث «وحدت و کثرت» یکی از ‌‌مهم‌ترین مسائل فلسفی است. تبیین چگونگی نسبت واحد و کثیر از مسائلی است که همواره محلّ تشتّت آرای حکما است. در این میان، ملاصدرا ضمن ردّ هریک از چهار قسم تقابل (تناقض، عدم و ملکه، تضاد، تضایف) و بر اساس مبانی خویش در حکمت متعالیه، نظریۀ تقابل تشکیکی را مطرح می‌‌‌کند، اما از آن‌جا که ایشان در برخی آثار، باز از تقابل وحدت و کثرت سخن گفته است، سؤال مهمی در این‌جا رخ می‌‌‌کند و آن این‌که اگر وحدت و کثرت دو مفهوم مقابل یک‌دیگرند، این مسئله چگونه با نظریۀ او در خصوص وحدت تشکیکی صادق است؟ و آیا این تقابل، تقابلی بالذات است یا بالعرض؟ در پاسخ به این سؤال - چنانکه در مقاله خواهیم دید - ملاصدرا در برخی آثار، با عدول از رأی مشهور حکما، ضمن قائل شدن به تقابل ذاتی بین آن‌‌‌دو، آن‌‌‌ را نوع پنجمی از تقابل دانسته که در آن اختلاف بین واحد و کثیر، نه در طرد ذاتی یک‌دیگر، بلکه تنها در حدّ اختلافی در کمال و نقص است.

هدف این مقاله بررسی سطح توجه نشریات فارسی حوزۀ فلسفه به شاخص‌های نمایه‌سازی پایگاه‌های معتبر بین‌المللی‌‌ است. در این پژوهش وب‌گاه ۴۱ نشریۀ فارسی حوزۀ فلسفه که زیر نظر کمیسیون نشریات علمی منتشر می‌‌شوند، بر اساس شاخص‌های اصلی نمایه‌سازی نشریات در پایگاه‌های معتبر بین‌المللی‌‌ بررسی شد. نتایج پژوهش نشان داد، ۲۶ درصد نشریات دارای کد DOI، 12 درصد دارای مجوزCreative Commons بوده و تنها نشریۀ فلسفه و کلام دانشگاه فردوسی مشهد عضو کمیتۀ بین‌المللی‌‌ اخلاق در پژوهش است. بخش اخلاق و قوانین نشریات با وجود اهمیت زیاد، بسیار ضعیف بوده و کلی‌گویی و ارائۀ اطلاعات ناقص، ‌‌مهم‌ترین ضعف وب‌گاه نشریات حوزۀ فلسفه به‌شمار می‌‌آید. نمایه شدن نشریات حوزۀ موضوعی فلسفه در پایگاه‌های عمومی و اختصاصی معتبر بین‌المللی‌‌ بسیار ضعیف بوده و موارد محدودی نیز که در نمایه‌های بین‌المللی‌‌ حضور دارند به‌درستی در وب‌گاه نشریات به مخاطبان معرفی نشده‌اند. ‌در مجموع، نشریۀ پژوهش‌های فلسفی-کلامی دانشگاه قم - به‌جز در بخش مقالات خارجی و اعضای هیئت تحریریه بین‌المللی - در دیگر شاخص‌ها نسبت به سایر نشریات فارسی حوزۀ فلسفه از آمادگی لازم برای نمایه شدن در پایگاه‌های معتبر بین‌المللی‌‌ برخوردار است.

ارسطو در تحلیل پیشین، اگرچه توضیح تفصیلی در باب قیاس‌های «از وضع» را وعده داده بود، اما در هیچ‌یک از آثاری که از او باقی‌مانده به چنین کاری اقدام نکرد. پس از ارسطو، شاگردان و پیروان او با نگاه به کتاب جدل انواع مختلفی از این نوع استدلال‌ را معرفی کردند؛ اسکندر در شرح خود بر تحلیل پیشین ارسطو، آگاهانه سعی کرد تا اثبات‌ناپذیرهای رواقی را در ذیل قیاس «از وضع» ارسطو قرار دهد و بدین ترتیب چهارچوبی برای منطق گزاره‌های ارسطویی فراهم آورد؛ این تلاش اسکندر با پذیرش ضمنی مشائیان مختلف در دوره‌های بعد مواجه شد. فارابی مُلهم از مشائیان، اگرچه قیاس «از وضع» ارسطو را در چهارچوبی مشّائی دریافت، اما به برخی از آموزه‌های ارسطو در خصوص قیاس «از وضع» - به‌ویژه شرطِ توافق در جدل - پای‌بند ماند و بدون اشار‌‌ۀ خاصی، اصطلاح «قیاس وضعی» را در سه معنای مختلف به‌کار برد. با این همه، دریافت فارابی از قیاس‌های شرطی به‌مثابه‌ یکی از انواع قیاس‌های «از وضع» - بیش از اسکندر -مشابهت‌های بسیاری را با دیدگاه جالینوس نشان می‌دهد.

دیدگاه کریستین وُلف دربارۀ ‌‌ادراک حسی که چارچوبی لایب‌‌‌نیتسی دارد، اساس استتیک او را برمی‌‌‌سازد. او با توجه به ماهیت واضح ولی مغشوشِ ‌‌ادراک حسی در این چارچوب، مفهوم کمال و لذت را تبیین می‌‌‌کند و از همین معبر ره به تعریف زیبایی می‌‌‌برد. به این ترتیب، از نظر او، کمال همانا توافق یا هماهنگی کثرات یا انبوهی از اشیاء یا اجزای آن‌هاست؛ لذت، حاصل شهود کمال در اشیاء است؛ و زیبایی هم عبارت است از کمال شیْ‏ء از آن حیث که برای ایجاد لذت در ما مناسب است. با این اوصاف، در این مقاله قصد داریم ماهیت ‌‌ادراک حسی نزد او و رابطۀ ادراک حسی، کمال و لذت را با زیبایی در استتیک او بکاویم تا مشخص شود چگونه علم استتیک به‌‌‌طور عام از دل مباحث معرفت‌‌‌شناختی و به‌‌‌طور خاص از بطن ‌‌ادراک حسی بیرون می‌‌‌آید. در نهایت‌‌، با در نظر داشتن این مهم که خود او مستقیماً داعیۀ نظریۀ مستقلی در حوزۀ استتیک نداشته، نقد و نظری بر لوازم مربوط به استتیک او خواهیم داشت تا حدود و ثغور نظریۀ عقل‌‌‌گرایانۀ مفرط او در برخورد با مسائلی چون دایرۀ شمول زیبایی، مراتب زیبایی و اختلاف‌‌‌نظرهای ذوقی مشخص شود.

روش‌شناسی در اخلاق کاربردی به معنای روش‌ توجیه و حلِ مسائل اخلاقی است. سه روش عمده در این عرصه به رقابت با یک‌دیگر برخاسته‌اند: روش نخست، قیاس‌گرایی است که بر اهمیت نظریه‌های اخلاقی و به‌کار بستن آن‌ها در توجیه مسائل اخلاقی تأکید دارد و به اصطلاح متضمن نگاه از بالا به پایین است. دوم، استقراء‌گرایی است که رویکردی جزئی‌نگر و ضد‌ نظریه دارد و به‌اصطلاح طرفدار نگاه از پایین به بالا است. سوم، اصل‌گرایی است که با نگاهی اعتدالی به کاربرد نظریه‌های کلان اخلاقی در مقام عمل، سعی‌ می‌کند تا با ضرب دو نگاه از بالا به پایین و از پایین به بالا، به راه‌حلّی منسجم دست یابد. موضوع بحث در این مقاله به روش دوم، یعنی استقراء‌گرایی مربوط می‌شود. این روش در جایی که داوری‌ها را نمی‌توان به‌سادگی تحت هنجارهای کلّی قرار ‌داد، بر تصمیم‌گیری عملی دربارۀ مورد‌های جزئی متمرکز می‌شود. طرفداران این روش شکل‌های گوناگونی از استقراء را به رسمیت شناخته‌اند که ‌‌مهم‌ترین و جامع‌ترین آن‌ها عبارتند از: موردکاوی یا مطالعۀ اوضاع و احوال خاص، اخلاق داستانی و برخی تقریر‌های فضیلت‌گرایی اخلاقی. این مقاله به بحث و بررسی موردکاوی اختصاص یافته و می‌کوشد تا نقاط قوّت و ضعف این رویکرد روشی را نشان دهد.

بن‌مایۀ مکتب سلفیه بر تبیین خاص آن از جوانب مختلف مبحث توحید استوار است. در نوشتار حاضر با بررسی رویکرد تفسیری آلوسی و رشید رضا در مسئلۀ توحید، میزان پایبندی ایشان به مبانی تفکر سلفی بررسی و ارزیابی شده است. با بررسی جامع آراء کلامی و تفسیری آلوسی در مبحث توحید، در می‌یابیم که تبیین او از مفاهیم مطرح در این حوزه به نحو قابل توجهی با تلقی سلفیه متفاوت و گاه متباین است. از این‌رو، قول مشهور مبنی بر سلفی الاعتقاد بودن آلوسی نمی‌تواند قرین صحت باشد. او در کنار تبحر علمی کم‌نظیر با ارج نهادن به میراث سلف و عدم تأکید بر مکاتب خاص کلامی و فقهی، خود را به عنوان شخصیتی صاحب‌نظر و آزاد‌اندیش معرفی کرده است. در مقابل، باید تصریح کرد که اندیشۀ رشید رضا - دست‌کم در حوزۀ توحید - موافقتی نسبی با مؤلفه‌های اساسی جریان سلفیه داشته است.

در مقالۀ حاضر مفاد و معنای مورد نظر پلنتینگا از نظریۀ تکامل که ما نام آن را «تکاملِ خدابنیاد» نهادیم -بر اساس مبانی و پیش‌زمینۀ معرفت‌شناسانه اصلاح شده که یکی از نمونه‌های نظریۀ علم دینی اوست - بحث و بررسی می‌کنیم و سپس نقدهای دِنت- به عنوان یک نئودارونیسم ملحد - بر نظریۀ «تکامل خدابنیاد» پلنتینگا مورد جرح و تعدیل قرار می‌دهیم و در نهایت، ارزیابی از آرای دو فیلسوف با داوری نگارنده بعمل می‌آید تا به جمع‌بندی و نتیجه‌‌گیری نهایی برسیم. برای توضیح مختصر این دو دیدگاه بایستی گفت از نظر پلنتینگا تکامل و خلقت‌‌گرایی مفاهیم فرهنگی هستند که به‌عنوان نشانگرهای ایدئولوژیک عمل می‌کنند. در نقطۀ مقابل، دِنت برای درک تکامل، یک دیدگاه منحصراً سکولار و یا بی‌خدایی را تأیید می‌کند، از نظر دِنت ایدۀ داروین در نظریۀ تکامل خطرناک است و همانند اسید کیهانی است که مفاهیم خدا و دین و متعاقباً «نظریۀ خلقت‌‌گرایی» را در خود ذوب می‌کند، ولی پلنتینگا برای دفاع از نظریه‌اش معتقد است، ستون الهی از زیست‌شناسی تکاملی وجود دارد که برای بحث‌های معاصر در رابطۀ بین زیست‌شناسی، فلسفه و الهیات اهمیت دارد.

دو نظریۀ اعیان ثابته و ‌‌صُور مُرتسمه که برای تبیین علم پیش از ایجاد، ارائه شدند و نقش ویژه‌ای در حوزۀ جبر و اختیار و قضا و قدر ایفا کرده‌اند، از سوی اندیشوران بسیاری تحلیل و بررسی شده‌اند؛ برخی این نظریه‌ها را پذیرفتند و برخی نیز به نقد آن‌ها پرداخته‌اند. ملاصدرا از میان این دو نظریه، از اعیان ثابته دفاع و از ‌‌صُور مُرتسمه انتقاد کرده است. این نوشتار برآن است تا با بیان چیستی و چگونگی پیدایش اعیان ثابته و تبیین علم الهی توسط آن‌ها و نیز بررسی کیفیت علم الهی توسط ‌‌صُور مُرتسمه ابن سینا - با یافتن وجوه اشتراک دو نظریه اعیان ثابته و ‌‌صُور مُرتسمه - اشکالات ملاصدرا بر ‌‌صُور مُرتسمه را به نقد نشیند و نشان دهد که اشکالات ملاصدرا در صورتی‌‌‌که ‌‌صُور مُرتسمه، ماهیت باشند و موجب حلول صور در ذات خداوند ‌‌‌شوند وارد است؛ حال آن‌که با بررسی انجام شده آشکار می‌‌‌شود ‌‌صُور مُرتسمه همانند اعیان ثابته، لوازم ذات و اموری وجودی‌‌‌‌‌اند که ذات به آن‌ها متصف می‌‌‌شود و علم تفصیلی خداوند همان‌گونه که توسط اعیان ثابته قابل تبیین است، به‌واسطه ‌‌صُور مُرتسمه نیز تحلیل‌پذیر است تا آن‌‌‌جاکه اطلاق علم تفصیلیِ خداوند بر آن احق از اطلاق علم بر اعیان ثابته است.