جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی تفاوت عشق‌شناسی سینوی و افلاطونی از آن رو حائز اهمیت است که ریشه­ی اختلاف عشق‌شناسی فلاسفه­ی غرب و مسلمان به آثار این دو بر می­گردد. افلاطون عشق را گاه اشتیاق دارا شدن خوبی و گاه تقاضای تملک زیبایی می­داند پس عشق افلاطونی نیازمند زیبایی و کمالات معشوق است و عشق او وجه انسانی دارد و نمی‌تواند وصف واجب تعالی باشد از این رو در همه کائنات سریان نیز ندارد؛ پس تبیین آن نیازمند مباحث انسان شناختی است و چون عشق برای رسیدن به زیبایی است ماهیتی ابزاری و آلی دارد و با تصاحب زیبایی معشوق در قالب وصال از بین می‌رود. با این توصیف عشق برای رسیدن به زیبایی مطلق، مطلوب واقع می­شود و عشق او وجه معرفت شناختی دارد. اما از منظر ابن سینا عشق از احاطه­ی علم به زیبایی به وجود می­آید پس وصف باریتعالی است و می­تواند فی نفسه مطمح نظر باشد و چون چنین است وجه هستی شناختی دارد که می‌توان از آن نتایج الاهیاتی نیز گرفت.

فلاسفۀ مسلمان به منظور تبیین نحوۀ ارتباط میان مراتب هستی، اموری را به مثابۀ میانی­ها مطرح ساخته­اند. در فلسفۀ ملاصدرا، وجود منبسط، به عنوان صادر اول، میان هویت غیبیه و ماهیات قرار دارد. این وجود مجرای مبانی هستی­شناختیِ اصالت، وحدت و تشکیک در وجود است. بنابراین هستی­شناسیِ مبتنی بر نقش میانی این وجود، ظهور مبسوطی است از میانی­اندیشیِ صدرایی. بر اساس این ساختار میانی‌اندیشانه، امکان بی­نهایت امور میانی وجود دارد که اگرچه نام و تعیّن آن­ها ناشناخته است ولیکن وجود آن­ها انکار ناپذیر است. وجود منبسط وجود واحدی است که در عین حال شامل مراتب بی­نهایت است و همیشه مرتبه­ای میانی، میان دو مرتبۀ هستی­شناختی از این وجود، قابل فرض است. بنابراین همۀ هویاتی که فلاسفۀ پیشین به عنوان میانی­ها بدان اشاره کرده بودند، می­تواند به عنوان مراتب این وجود واحد تبیین شود. ثمرۀ چنین تبیینی را در حل مسائلی نظیر وحدت و کثرت فعل خداوند، حقیقت علم و جایگاه کلام و صورت نوعیه می­توان مشاهده کرد.

استاد مطهری به واسطه مطالعه فلسفه غرب نخستین فیلسوف اسلامی است که متوجه اهمیت فلسفه‌های مضاف گشته‌است. در منظومه فکری ایشان، فطرت به عنوان ام‌المسائل، مبنای نظریاتی است که در فلسفه اخلاق، فلسفه حقوق و فلسفه تعلیم و تربیت طرح کرده‌‌اند. فلسفه تاریخ از مباحث بسیار مهمی است که استاد مطهری در آن تحقیق فراوان نموده و مفهوم محوری آن تأملات نیز فطرت است. آنچه در این مقاله در پی بررسی آن هستیم، امکان طرح یک نظریۀ فلسفه تاریخ مبتنی بر فطرت است. طبق نظریۀ فطرت، وجود انسان بر ماهیت او مقدم است و آدمی هستی سیالی است که براساس حرکت جوهری استکمال می‌بابد. بنابر نظر استاد مطهری حُکمِ وجود فردی انسان شامل وجود اجتماعی او نیز می‌شود. جامعه انسانی وجودی سیال است که ماهیت ندارد و حرکت وجود اجتماعی ـ تاریخی انسان به سوی کمال و فعلیت تام خود تا پایان تاریخ، بدون توقف ادامه دارد.

امور خارق عادت و ادراکات فراحسی از آثار غریبۀ نفس دانسته شده و در مبحث نفس‌شناسی مورد بررسی قرار می‌گیرد. پرسش اساسی این است که صدور افعال خارق عادت براساس تحلیل نفس‌شناختی علامه طباطبایی، چگونه صورت می‌پذیرد؟ یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که صدور این افعال با توجه به مبادی صدور فعل صورت می‌پذیرد که مبادی قریب و بعید آن عبارتند از: اراده و علم. در امور خارق عادت و ادراکات فراحسی، «ارادۀ مؤثر» نقش دارد که برخاسته از قوت اراده و نیز علم و اعتقاد قطعی به تأثیر آن است. این علم و اعتقاد قطعی مبتنی بر حصول شرایط خاصی است و اعم از آن است که مطابق با واقع باشد یا نباشد، لذا خطابردار است. ارادۀ مؤثر در اموری مانند سحر و کهانت، تنها متکی به نفس صاحب اراده است و در معجزات و کرامات متکی به پروردگار به عنوان مبدأ و منشأ این عالم است.

نظریه‌ای را که بر اساس آن، زمان واقعیت دارد ولی گذر زمان واقعیت ندارد، نظریۀ «زمان بدون گذر» می‌نامیم؛ گذر زمان، به تعبیری، برآمده از زنجیره‌ای از رویدادهاست که در آن، هر رویداد در نسبت با «اکنون» مرتب می‌شود. هدف اصلی این مقاله واکاوی دیدگاه صدرالمتألهین دربارۀ گذر زمان است. در این راستا نشان می‌دهیم که او از سویی بنیاد زمان را زنجیره‌ای عینی از رویدادها می‌داند که در آن، هر رویداد در نسبت با رویدادهای دیگر مرتب می‌شود نه در نسبت با اکنون، و از سوی دیگر، برای اجسام اجزاء زمانی در نظر می‌گیرد و در مورد اتصال اجزاء زمانی یک موجود تحلیلی دارد که مطابق آن، تمایز وجودی میان مقصدهای گذشته، اکنون و آینده از میان ‌می‌رود. هردو سوی این قضیه تنها با نظریۀ زمان بدون گذر همخوانی دارد نه با نظریۀ رقیب آن (این نظریه که زمان و گذر زمان، هردو واقعیت دارند). بدین لحاظ می‌توان گفت که صدرا به نظریۀ زمان بدون گذر گرایش دارد. این مطلب می‌تواند لوازم هستی‌شناختی برخی مفاهیم کلیدی فلسفۀ صدرا مانند حرکت جوهری و حرکت به‌معنای قطع را روشن‌تر ‌سازد.

شرطی قابل پذیرش در منطق سینوی مسور بوده و بر ­این­ اساس در یکی از چهار قالب محصوره قرار می­گیرد. پس از ورود منطق جدید تلاش­های برای صورت­بندی شرطی­ها در زبان منطق جدید شکل گرفت. یکی از مسائلی که در این تلاش­ها پیش آمد چگونگی صورت­بندی شرطی لزومی جزئیه بود. رابطه میان مقدم و تالی در این‌گونه از شرطی متصل می­تواند با ادات شرطی و یا عطفی معرفی شود. در این مقاله با مطالعه متون متعدد سنت منطق سینوی نشان داده­ایم که شواهد مختلفی برای انتخاب هر یک از دو ادات وجود دارد. این شواهد در شیوه بیان، استدلال­ها، و پاردوکس­ها و اختلافات موجود در این سنت یافت می­شود. براین­اساس انتخاب هر یک از این دو ادات برای نشان دادن ماهیت رابطه مقدم و تالی در شرطی لزومی جزئیه به معنای نادیده گرفتن بخشی از شواهد خواهد بود.

در معرفت‌شناسی فضیلت، فضیلت معرفتی به دو صورت تعریف شده است؛ سوسا آن را از سنخ قوای اعتمادپذیر می‌داند و زگزبسکی آن را از نوع ویژگی‌های منشی. در حالی که هر دو، فضیلت را معرفت‌ساز دانسته و تبیین و توجیه معرفت را بر پایۀ آن ممکن می‌دانند. در پاسخ به سؤال از دلیل این دو گانگی در‌ تحلیل، مقالۀ حاضر نگرش متفاوت فیلسوفان به معنا و ویژگی‌های معرفت را عامل آن می‌داند. تعریف سوسا از معرفت به باور صادق موجه و انفعالی دانستن آن، یا به حالتی فراتر از داشتن باورهای صادق، که حاصل فعالیتی اختیاری و ارادی است، در زگزبسکی، نهایتا به این منجر می‌شود که فضیلت را یا از سنخ قوا بدانیم و یا از سنخ ویژگی‌هایی که برای انجام چنین فعالیتی ضروری اند. در نتیجه به‌رغم اینکه هر دو فیلسوف وجود قوا را برای کسب معرفت حیوانی ضروری می‌دانند اما نگاه متفاوتشان به معرفت تأملی، نهایتاً به دو برداشت از فضیلت منتهی می‌شود. حتی دخالت دادن عاملیت فاعل در معرفت حکمی و ضروری دانستن برخی ویژگی‌ها مثل دقت و ذهن باز، به عنوان فضیلت باورساز، توسط سوسا، در نتیجه بحث، تغییر چندانی ایجاد نمی‌کند.