جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«ضالّ» با توجّه به معنای لغوی و کاربرد آن در شماری از آیات قرآن، به کسی گفته می‌شود که به هدایت آسمانی راه ندارد و این هدایت آسمانی اعم از آگاهی از اسرار غیب یا بهره‌مندی از وحی الهی است. کاربرد آن دربارة انبیای الهی نیز در چارچوب همین معناست: در داستان حضرت یوسف (ع)، برادران وی، فرزندانِ پیامبر خدا، در دو مورد پدرشان حضرت یعقوب (ع) را «ضالّ» می‌خوانند:‌ ﴿إِنَّ أَبَانَا لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ﴾ و ﴿تَاللَّهِ إِنَّکَ لَفِی ضَلالِکَ الْقَدِیمِ﴾. ضلالت در هر دو مورد، به معنای انکار اطّلاع یعقوب (ع) از اخبار و اسرار غیبیی چون منتخب الهی بودن یوسف (ع) در بار اوّل و زنده بودن او بعد از گذشت چندین سال در بار دوّم است. «ضالّ» بودن حضرت موسی (ع) در بیان خودش: ﴿قَالَ فَعَلْتُهَا إِذًا وَأَنَا مِنَ الضَّالِّینَ﴾ و پیامبر اکرم (ص) در بیان خداوند خطاب به او ﴿وَوَجَدَکَ ضَالاً فَهَدَى﴾ نیز به زمان پیش از نبوّت ایشان و بهره‌مند نبودنشان از وحی الهی اشاره دارد.

قرآن مبین از آسمان‌های هفتگانه سخن می‌گوید، امّا اخترشناسان کنونی نشانی از این گزاره نیافته‌اند و ازمیلیاردها کهکشان سخن می‌گویند. مقالة حاضر با مروری بر پیشینة تاریخی هفت آسمان و ارزیابی مهمترین آرای ارائه شده در این باب، بیان می‌دارد که دربارة هفت آسمان، عهد ذهنی معیّن و معلومی در ذهن مخاطبان مستقیم قرآن وجود داشته است و محتمل است که ایشان به سان پاره‌ای دیگر از قدما، برای ماه و خورشید و هر یک از سیّارات پنجگانة شناخته شده منظومة شمسی در آن دوران، آسمان جداگانه‌ای قرار داده باشند و به تبع مشهود بودن ماه و خورشید و سیّارات پنجگانه، آسمان‌های آنها را هم با نگاهی توّهم‌آلود، مشهود و معلوم فرض کرده باشند. با این‌همه، از آنجا که اراده شدن این معنای مبتنی بر ظواهر و پیشینة تاریخی از سوی قرآن با مسلّمات کنونی علمی تعارض دارد، نگارنده بر آن است که در این موضع باید از ظواهر عبور نمود و از میان تأویلات محتمل، شایسته‌ترین را برگزید. بدین‌سان، می‌توان نتیجه گرفت که حمل عدد هفت بر مطلق کثرت، تأویلی در خور اختیار جلوه می‌کند.

روش تفسیر قرآن به قرآن یکی از کارآمدترین روشهای تفسیری است که سابقه‌ای به قدمت عصر نزول قرآن کریم دارد. حال، مسألة مهمّی که با آن مواجه هستیم این است که آیا قرآن کریم بدون لحاظ روایات معصومان (ع) به تنهایی و با تکیه به خود، قابل فهم است و اگر چنین است جایگاه روایات در تفسیر قرآن چیست؟ در این پژوهش، با بررسی دیدگاه مفسّر بزرگ علّامه طباطبایی (ره) در صدد اثبات این مطلبیم که قرآن کریم بتنهایی و بدون مراجعه به منبع دیگری حتّی روایات معصومان (ع) قابل فهم است و بیانات قرآنی در رساندن پیام خویش گویا و رسا هستند و با تدبّر و مراجعه به خود قرآن قابل فهم و تفسیر و بی‌نیاز از غیر است و قرآن در بیان مقاصد خویش، دلالت استقلالی دارد. البتّه دلالت استقلالی قرآن در بیان مقاصد خویش و انحصار قرآن در فهم خود هرگز به معنی بی‌نیازی از سایر ادلّه در رسیدن به احکام الهی و معارف الهی نیست، بلکه برای رسیدن به این دو بطور کامل، هم به قرآن کریم و هم به روایات معصومان (ع) در کنار هم نیاز داریم. در این راستا به اشکالاتی که به نظر علّامه (ره) وارد شده پاسخ می‌دهیم؛ از جمله اینکه چرا علّامه (ره) با وجود اینکه قرآن را در فهم خود بی‌نیاز از روایات می‌داند ولی خود، بیشترین بهره را از روایات برده است؟ و در نهایت به جایگاه و نقش روایات معصومان (ع) اشاره می­کنیم.

برخی از نویسندگان مدّعی هستند که با توجّه به اینکه واژة «تعمّق» در منابع لغوی کهن، بار معنایی نکوهیده‏ای دارد و در بعضی از روایات اهل بیت (ع) از آن با مذمّت یاد شده، این واژه در کلام معصومین(ع) معنای مذمومی دارد. دربارة برداشت گروهی از دانشمندان در ممدوح دانستن معنای «متعمّقون» در روایت امام سجّاد (ع) نیز عدّه‌ای بحث کرده و آن را تحلیلی ناصواب و ناشی از غفلت آنان در معنای تعمّق و دیگر قرائن حدیث برمی‏شمرند. این مقاله به بازشناسی مفهوم «تعمّق» اختصاص دارد و نگارندگان پس از مفهوم‏شناسی این واژه و تحلیل تبارشناسانة تعمّق و خانوادة حدیثی آن، به تفحّص از قرائن درونی و بیرونی روایت امام سجّاد (ع) می‌پردازند. در ادامة مقاله نیز وجوه مخاطبان و سطوح معنایی در قرآن کریم، سیرة معصومین (ع) در پاسخ‏دهی به مسائل اعتقادی و محدودة تفکّر در ذات و صفات الهى بررسی می‌شود تا تمایز تعمّق و ژرف‌اندیشی ضابطه‌مند با تعمّق فرونگر و کج‌اندیش در کلام معصومین (ع) مشخّص شود.

معاد و اعتقاد به عالم قیامت از اندیشه‌های اوّلیة حیات بشری بوده است و همة ادیان الهی پیروان خود را به روزی وعده می‌دهند که به حساب همگان رسیدگی می‌شود. امّا در کیّفیت و چگونگی انتقال انسانها به آن عالم اختلاف نظرهای شدیدی بین پیروان ادیان و متفّکران آنها وجود دارد. فقها، فلاسفه، متکلّمان و محدّثان شیعی با توجّه به نوع نگرش و مبانی فکری خود، معاد را پیش روی ما به تصویر می‌کشند. علّامة مجلسی (ره) به عنوان یک مسلمان شیعی و محدّث، معاد خود را مبتنی بر آیات قرآنی می‌داند و با استفاده از آیات، علاوه بر نفس معاد، به اثبات معاد جسمانی نیز می‌پردازد و این برخلاف نظر برخی از علماء است که معاد قرآنی را «مثالی» می‌دانند. در این تحقیق، برآنیم تا با بررسی معاد قرآنی در آثار و آرای علامة مجلسی، به اصل معاد جسمانی که مورد تأیید اوست بپردازیم. او این معاد جسمانی قرآنی را مبتنی بر برهان عقلی می‌داند و منکر این معاد را کافر می‌شمارد. علّامه علی رغم اینکه انسان را دارای دو بعد روحانی و جسمانی می‌داند روح را امری غیر مجرّد به شمار می‌آورد. به نظر می‌رسد ایشان متأثّر از دیدگاه‌های استاد خود میرزارفیعا نائینی و نیز پدرش، محمّدباقر مجلسی (ره)، بوده است. علامة مجلسی(ره)، ایمان به معاد جسمانی و ایمان به بهشت و دوزخ را از ضروریّات دین اسلام بر می‌شمرد.

دین اسلام برای همة ابعاد وجودی انسان و شئون مادّی و معنوی زندگی او برنامه ارائه کرده است. پس می‌تواند مدار زندگی بشر قرار گیرد و پاسخگوی نیازهای جسمی و روحی، فردی و اجتماعی انسان باشد.نهج البلاغه به دلیل اشتمال بر تعالیم جامع و مرتبط با حوزه‌‌های مختلف معرفتی، ازجمله عقائد و اخلاق، یکی از منابع اسلام‌شناسی است که قابلیت پاسخگویی به نیازهای معرفتی انسان را دارا می‌باشد، ازآن جمله، مسألة بصیرت دینی و رابطة دین‌مداری با آن است که در این کتاب به طور کامل تبیین شده است. دین‌مداری در نهج‌ البلاغه‌ به معنای بهره‌مندی از روح تعبّد و بندگی و ایجاد تلازم میان علم و عمل در عرصه‌ها و حوزه‌های مختلف حیات فردی و اجتماعی است که این دو، شاخصة سوم دین‌مداری یعنی «بصیرت دینی» را موجب می‌شوند که خود، در تعامل متداخل با دو اصل تقوی (تعبّد) و ولایت‌پذیری، حمیّت و غیرت دینی را در وجود انسان دین‌مدار متجلّی می‌سازد.

اهل بیت عصمت و طهارت (ع) به عنوان وارثان علم پیامبر (ص)، بهترین رهنمودها را برای هدایت مردم ارائه کرده‌اند که بخشی از آنها در روایات تفسیری این بزرگواران نمود یافته است. جمع قابل توجهی از اندیشمندان اهل سنّت به نقل احادیث اهل بیت (ع)‌ به عنوان صحابه یا تابعین جلیل ­القدرـ همّت گماشته و از آنها به گونه‌های مختلف بهره برده‌اند. مقالة حاضر به روش توصیفی ـ اسنادی با رویکردی قرآنی ـ روایی، پس از مطالعة در تفاسیر روایی و غیر روایی اهل سنّت و تأمّل در سایر کتب آنها، به تحلیل و تقسیم­بندی بهره­گیری اندیشمندان اهل سنّت از روایات اهل بیت (ع) پرداخته و ضمن گونه­شناسی، اقسام آنها را در قالب موارد ذیل بیان می‌دارد: «بهره­وری ترجیحی» ‌که در آن، روایت اهل بیت (ع) بر سایر احادیث، ترجیح داده می‌شود؛ «بهره­وری تأییدی» که روایت امام توسّط روایت پیامبر (ص) یا سایرین تأیید می‌شود؛ «بهره­وری انکاری»؛ «بهره­وری تضعیفی» و «بهره­وری انتقادی» از موارد دیگری است که این نوشته به آنها می‌پردازد.

در خطبه‌های 1، 91، 177 و 211 نهج ‌البلاغه، مباحث گوناگون دربارة کوه‌ها با عبارت‌های مختلف برای پی بردن انسان‌ها به خالق بی‌همتای قادر، آمده است. دانشمندان و محقّقین علوم زمین بر‌آن‌اند که کوه‌ها طی زمان‌های طولانی تشکیل شده و تکامل یافته‌اند و کوهزایی در پوستة زمین بر اثر فرایندهایی مثل فرورانش در لبه‌های ناآرام قارّه‌ای با چین‌خوردن لایه‌ها و یا بر اثر نفوذ «ماگما»ی مذاب از ماگمای گداخته، به صورت‌های مختلف، مثل آتشفشان‌ها، ایجاد می‌شوند. بررسی‌ کاربرد «کوه» و توصیف آن در این خطبه‌ها روشن ساخت که این اشارات علمی با یافته‌های ثابت شده و قطعی زمین‌شناسی مانند:زمین ساخت صفحه‌ای، «ایزوستازی» و ریشه‌دار بودن کوه‌ها، ساختمان درونی کوه‌ها، اعتدال حرکات زمین، فواید وجود کوه‌ها در روی زمین و... نه تنها در تعارض نیست، بلکه منشأ وحیانی این سخنان را ثابت می‌کند.