جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فاعل تحریکی تعبیری است که ابن‌سینا پس از آن‌که علیت به معنای اعطای وجود را از مقام فاعل‌های موجود در عالم طبیعت سلب می‌کند، به‌منظور توجیه تأثیرات آن‌ها به کار می‌گیرد. لیکن تأملی دقیق در معنا و نحوۀ وجود حرکت حاکی از این است که در نظام فکری ابن‌سینا، حرکت ازجمله امور ممکن و از عوارض لاحق بوده و لذا در پیدایش خود نیازمند علت مستقلی است که آن را ایجاد کند. بنابراین فاعل طبیعی که در ابتدا مفید حرکت فرض شده بود، اکنون با این توضیح به‌عنوان معطی الوجود مطرح می‌شود. بر همین اساس این پرسش‌ها شکل می‌گیرد که بالاخره نقش فاعل طبیعی چیست؟ و اینکه گفته می‌شود فاعل طبیعی حرکت می‌بخشد، به چه معنا است؟ آیا تفاوتی بین ایجاد حرکت با ایجاد سایر موجودات هست که به ابن‌سینا اجازه می‌دهد علیت به معنای ایجاد حرکت را منسوب به فاعل طبیعی بداند؟ در این مقاله، پس از ارائه و تحلیل موضع ابن‌سینا در دو بخش علت ایجادی و علت تحریکی، ضمن اشاره به تناقض ظاهری موجود در کلام ابن‌سینا، تلاش می‌شود که از «نظریۀ میل» او به‌عنوان راهی برای حل این تناقض استفاده شود.

در آموزه‌های دینی امامیه غلو و تقصیر هردو مورد نهی قرارگرفته است. این دو ناشی از عدم شناخت صحیح شئون امامت و جایگاه وجودی امام در آفرینش است. در این مقاله بخشی از کتاب مکتب در فرآیند تکامل که در معرفی امام دچار تقصیر شده است، به لحاظ روش‌شناختی موردنقد قرارگرفته است. نویسندۀ کتاب بر این باور است که برخی مبانی فکری امامیه (مانند علم غیب و عصمت امام) در طی قرن اول مطرح نبوده است و ائمه صرفاً علمای ابرار معرفی‌شده‌اند؛ و این مفاهیم در قرون بعد توسط صحابه مطرح و سپس تحول و تکامل و در میان امامیه رواج یافته است؛ درحالی‌که این نوع مبنای فکری در زمان خود ائمه غلو به شمار می‌آمد؛ اما نوشتار حاضر نشان خواهد داد که نویسندۀ محترم کتاب به علت لغزش‌های معنایی و عدم جامع‌نگری به روایات و برداشت‌های نادرست از آن‌ها چگونه دچار مغالطه شده و از فهم صحیح و مستقیم مستندات دور مانده است.

براساس آموزه‌هایِ دینیِ ادیان بزرگ توحیدی، خداوند در جهان دیگر و در روز داوری بر اعمال و نیات همگان داوری خواهد کرد و این داوری عادلانه است. او به هر عملی، حتی کوچک‌ترین آن‌ها، رسیدگی خواهد کرد و جزای همگان را خواهد داد و از جمله، برخی گناهکاران را به عذاب جاویدان محکوم خواهد کرد. در مورد این آموزة دینی دست‌کم دو اشکال مهم طرح شده است: 1. عذاب جاویدان با عدالت الهی ناسازگار است؛ 2. عذاب جاویدان با عشق الهی ناسازگار است. متفکرانی چون آنسلم و جاناتان ادواردز سعی کرده‌اند سازگاری عذاب جاویدان با عدالت خدا را نشان دهند و آکویناس هم بر سازگاری عذاب جاویدان و عشق الهی استدلال کرده است. در سنت اسلامی نیز تلاش‌هایی برای طرح بحث از امکان سازگاری عذاب جاویدان اخروی با عدل الهی شده است که از نمونه‌های برجسته و متأخر آن دیدگاه مرتضی مطهری در عدل الهی است. در این مقاله، استدلال می‌کنم که گرچه همة این استدلال‌ها میزان قوت و ضعفشان یکسان نیست، همة آن‌ها در پاسخ اخلاقی موجه به اشکال‌های طرح‌شده، ناکام می‌مانند.

اندیشه سیاسی- اجتماعی علامه طباطبایی با توجه به عمق و وسعتی که دارد می تواند راهگشای بسیاری از مسائل سیاسی دوره کنونی در جوامع مختلف باشد. یکی از مهمترین مبانی تفکر فلسفی علامه طباطبایی که اندیشه سیاسی- اجتماعی ایشان را متاثر ساخته است و به نوعی جهت نگاه علامه را تعیین می کند نظریه ادراکات اعتباری است. در این مقاله با توجه به اهمیت و ضرورت طرح اندیشه سیاسی- اجتماعی علامه و مبانی آن سعی شده است از سویی مبانی و مفروضات معرفتی اندیشه سیاسی علامه طباطبایی و از جمله مهمترین آن یعنی نظریه ادراکات اعتباری و از سوی دیگر به کارکرد این رویکرد در اندیشه سیاسی- اجتماعی یعنی نوع نگاه علامه به مسائل مختلف سیاسی جامعه از جمله منشا معضلات فکری- اجتماعی، انسان، جامعه، حکومت و وضع مطلوب آن، قانون، عدالت و اقتصاد پرداخته شود. نتیجه اینکه اندیشه سیاسی-اجتماعی علامه طباطبایی در پرتو نظریه ادراکات اعتباری از قابلیتهایی برخوردار است که در عین تمایز از اندیشه­های نسبی­گرا، فضای جدیدی را در عالم سیاست می­گشاید و در کنار پایبندی به اصول ضروری اسلام، نتایج و کارکردهایی را در پی دارد که پاسخ بسیاری از مشکلات زمانه را مبتنی بر پذیرش تکثّر و تغییر ارائه می­نماید.

چکیده ملاصدرا نخستین فیلسوفی بود که میان امکان ماهوی و امکان وجودی تفکیک قائل شد. وی در منطق به دلیل بی‌نیازی از این تفکیک، آن را مطرح نکرد. ملاصدرا بر مبنای این جداانگاری، نظام فلسفی حکمت متعالیه را که مکمّل فلسفه مشاء است پایه‌ریزی کرد. مراد از امکان ماهوی سلب ضرورت از جانب ایجاب و سلب است یعنی سلب ضرورت وجود و عدم که همان امکان خاص است و امکان وجودی به معنای عین ربط و عین تعلق بودن معلول است به طوری که هیچ استقلالی در ذات و در وجود ندارد. برخی از ثمرات مهمی که این تفکیک در حکمت متعالیه بر جای گذاشت عبارتند از: الف) باطل بودن امکان ماهوی و طرح نوین در بحث مواد ثلاث؛ ب) جایگزینی فقر وجودی به جای امکان ماهوی درملاک نیازمندی معلول به علت و بازنگری در اصل علیت؛ ج) تکمیل و تعالی برهان صدیقین برای اثبات وجود خداوند با محوریت امکان فقری موجودات؛ د) نسبت دادن شرور به نقصان وجودی ممکنات و تنزه ذات حق از آن.

چهار مدل متفاوت در تبیین زبان و توجیه بیان‌پذیری عرفان عبارت‌اند از: 1. مدل حافظه (بیان خاطره شهود)؛ 2. مدل عقل شهودی؛ 3. مدل تشبیه؛ 4. مدل تجلی. مدل حافظه، بیان حین شهود را منتفی می‌داند؛ اما بیان خاطره شهود پس از گذشت واقعه شهود، به دلیل امکان رده‌بندی و مفهوم‌پردازی ممکن می‌شود. مدل عقل شهودی، با پذیرشِ کارکردی از عقل به نام شهود، حضور عقل در مقام قلب و شهود عقلی را در متن شهود قلبی ممکن می‌شمرد که مباشرتِ بیان عقلی را نتیجه می‌دهد. مدل تشبیه، «بیان» عرفان را درآمدنِ حقیقت هستی (وحدت شخصیه) به قالب الفاظ و مفاهیم می‌داند؛ وهم که کارکردش صورت‌گری است، متکفل تشبیه می‌گردد و به همراهیِ تنزیه عقلی، تشبیه در عین تنزیه عاید فهم می‌شود. در مدل تجلی، بیان، تجلی اسماء الهیه است در قالب الفاظ (تجلّی اسم‌الاسمی) و چون خود اسماء الهیه نیز تجلی حق‌اند، بیان یا اسم‌الاسم، تجلی ذات حق و بیان او خواهد بود. با مقایسه این مدلها و بررسی نقاط قوت و ضعف آنها، می‌توان گفت بیان‌پذیری بالامکان دارای توجیه و طریقی عقل‌پذیر است.

ازنظر علمای امامیه، برخلاف اهل سنت، عصمت ومصونیت جانشین رسول خدا صلی‌الله علیه وآله ازهر نوع لغزش، گناه وخطاازشروط لازم وضروری است. براین اساس ائمه سلام‌الله علیهم باید معصوم ومصونازگناه وخطاباشند. متکلم‌ها و علمای امامیه، به‌ویژهخواجه‌نصیرالدین طوسی، ادلۀ متعدد عقلی ونقلی بر لزوم عصمت امام علیه‌السلام که جانشین پیامبراکرمصلی‌الله علیه وآله است، ارائه کرده‌اند.براین اساس، هرگونه عدم توجه به احکام و دستورات الهی، عمدی یاسهوی، آشکار یانهان باتصدی منصب امامت وجانشینی پیامبرصلی‌الله علیه وآله درتضاد است،امافخررازی و پیروان او لزوم شرط عصمت برای جانشین پیامبر را مورد تردید وحتی انکار قرارداده‌اند ونهایتاً عصمت را به عدالت تقلیل می‌دهند. دراین مقاله، اهم ادلۀ متکلم‌های اسلامی به‌ویژه محقق طوسی بروجوب و ضرورت عصمت تبیین شده است وسپس اهم ایرادات وشبهات فخر رازی برآن ادله، نقد و رد شده است و نتیجه گرفته می‌شود که عصمت شرط لازم و ضروری برای جانشینی پیامبر اکرم صلی‌الله علیه وآله است.

چکیده این نوشتار برآن است که هر چند گفتگوی میان اسلام و مسیحیت، ضرورتی ناگزیر است، ولی این گفتگو، در صورتی نتیجه‌بخش خواهد بود که وجوه باطنی و معنوی اسلام نیز در عرصۀ آن وارد شود. در ابتداء نشان داده‌ایم که چرا باید عرفان و معنویت اسلام در این گفتگو لحاظ شود و در عین حال این عرفان و معنویت از منبع و مستند اصلی‌اش دور نیفتد، چه در غیر این صورت دشوار می‌توان میان آن و اسلام پیوندی ذاتی و استوار تشخیص داد. ضمن تلاش برای تصحیح برخی سوءفهم‌ها دربارة تشیع، سعی شده است تا منابع معنوی و بی‌نظیر این مذهب به خصوص در موضوع تأویل عرفانی معبد و عبادت تبیین شود. بنابراین به‌طور مشخص تفسیر معنوی از کلیسا با تأویل مقامات و مناسک حج، به ویژه حجرالاسود از دیدگاه قاضی سعید قمی تطبیق داده شده است. نشان داده‌ایم که در این قبیل موضوعات، معنویت اسلامی نه فقط دست برتر را دارد، بلکه زمینۀ مناسبی برای فهم صحیح از معنویت مسیحی نیز فراهم می‌‌کند. تازه های تحقیق در جمع‌بندی بحث می‌توان گفت اگر بناست کلیسا همچنان کلیسای باطنی باشد و معبد و عبادت، روح حقیقی خویش را حفظ کند، این مسیر را در معنویت اسلامی می‌توان دنبال کرد، نه در معنویت مسیحی به گونه‌ای که از جانب کلیسای رسمی ترویج می‌شود. معنویت مسیحی اگر هم «کلیسای باطنی» را در قالب نهان‌جویی و باطنی‌گرایی دروغین یکسره نابود نکرده باشد، لااقل آن را به حاشیه رانده و به «کلیسای درون» تنزل داده است. در‌عین‌حال، کربن در پی آن است که در جهان امروز کلیسای باطنی را احیاء کند. گویی این جمله را با تمام وجود قلمی می‌کند: «امیدوارم همچنان بتوان، هم‌صدای با یکی از نویسندگان هم‌روزگارمان گفت: از محقّر بودن کلیساها چه باک، اگر همچنان قدیسان بزرگ در آنجا تکریم شوند!»، امّا در صورتی قدیسان و اولیاء تکریم می‌شوند که این طریقت باطنی احیاء شود و اینجاست که گفتگوی میان اسلام و مسیحیت را می‌توان نه بر مبنای تضاد و تقابل یا حتی مدافعه‌گری، بلکه برمبنای تشریک مساعی برگزار کرد و در این مسیر از معنویت اسلامی، بسا چیزها می‌توان آموخت؛ زیرا به اعتقاد کربن، کلیسای رسمی مسیحیت، بسیاری از بنیان‌های معنویت راستین را ویران کرده است.

با تأمل در فلسفۀ ملاصدرا می‌توان دریافت که انسان موجودی است دارای استعدادهای نامحدود که با به فعلیت رسیدن در این عالم معنا پیدا می‌کند و چون به عنوان موجودی محدود تعلق وجودی به وجود لایتناهی دارد، تلاش می‌کند وجود خود را تحقق و معنا بخشد. لذا باتوجه به وجود تعلقی انسان و نقش عالم در معنا بخشی به وجود او، می‌توان به نسبت انسان با عالم و حرکت به سوی حق‌تعالی که غایت همۀ حرکت های اوست، پی برد. اما وقتی دکارت «من» را در جایگاه «سوژه» و عالم را به عنوان«ابژه» در برابر آن بنا نهاد، «سوبژکتیویسم» و تقابل بین انسان با عالم به عنوان یکی از مهم‌ترین آثار آن در فلسفۀ غرب پدید آمد. در این مقاله هدف تبیین نسبت انسان و عالم است با التفات به حیثیت وجود تعلقی او در فلسفۀ صدرایی در مقابل ثنویت انسان و عالم که از آثار اجتناب ناپذیر «سوبژکتیویسم» است و بالاخره رسیدن به اینکه تعلق و وابستگی انسان به خداوند در حرکت جوهری و به تبع آن فقر جوهری است که انسان صدرایی را از سوبژکتیویسم و هر نوع تفکر خودبنیادی امتیاز می‌بخشد.