جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تدبير هستي در مقام تکوين و تشريع به صورت مستقل، ويژه خداوند بزرگ است. با وجود اين، قرآن کريم به‌صراحت از حضور و نقش‌آفريني موجوداتي به نام ملائکه در بسياري از شئون تدبيري جهان سخن گفته است. ملائکه چگونه موجوداتي هستند و نقش آنان در تدبير امور انسان که بخش مهمي از هستي به شمار مي‌آيد، چگونه است؟ اين پژوهش با تکيه بر آراي تفسيري علامه طباطبايي تصوير روشني از چيستي ملائکه و چگونگي نقش‌آفريني آنان در تدبير امور انسان از نگاه قرآن ارائه مي‌نمايد. ملائکه گروهي از مخلوقات خداوند و مجرد از ماده و مکلف به تکاليف تکويني الهي هستند و در جهان ماده تمثل مي‌يابند؛ درحالي‌که داراي مراتب وجودي مختلفي هستند. نقش‌هاي اصلي اين موجودات نامرئي در امور انسان عبارتند از: ۱. واسطه بين خداوند و جهان مشهود؛ ۲. استغفار براي اهل زمين؛ ۳. ثبت اعمال انسان؛ ۴. حفاظت از انسان؛ ۵. ياري مؤمنان در موقعيت‌هاي خاص.

اثبات گرايش فطري و دروني در نهاد انسان‌ها به سوي پروردگارشان، يکي از بهترين راه‌هاي اثبات و شناخت خدا است؛ چراکه اين راه، ذاتي، همگاني، تغييرناپذير و پايدار است و مي‌تواند از استوارترين برهان‌هاي اثبات وجود خدا باشد. از آنجا که فطرت انسان، داراي گرايش‌هاي مختلف است، تقريرهاي برهان فطري نيز براساس اين گرايش‌ها متفاوتند. در برهان فطرت عشق به کمال مطلق، با استفاده از عشق ذاتي و دروني انسان به کمال مطلق، خدا اثبات می‌شود. در برهان فطرت اميد نيز از راه اثبات اميد انسان در سختي‌ها و کوتاه شدن دستش از تمام اسباب و وسائط مادي، وجود خدا اثبات می‌شود. در برهان فطرت افتقار که از ابتکارات مرحوم آيت‌الله شاه‌آبادي است، با استفاده از برهان فقر ذاتي صدرايي و برهان امکان و وجوب سينوي، پس از اثبات ذات فقير و امکاني انسان‌ها، ذات غني خداوند اثبات مي‌شود. برهان فطرت انقياد، برهان فطرت خوف و برهان فطرت بغضِ نقص نيز که باز از ابداعات فلسفي ایشان هستند، به‌ترتيب از راه اثبات خضوع ذاتي انسان در برابر کمال، خوف از دست دادن محبوب‌ها و تنفّر از نقص، خداوند را اثبات مي‌کنند. در منظومه فکري آيت‌الله شاه‌آبادي چگونه با تقريرهاي مختلف برهان فطرت يا تضايف از گرايش دروني انسان، وجود خدا اثبات مي‌شود؟ این پژوهش ضمن پاسخ به این پرسش، به تحليل تقريرهاي این برهان می‌پردازد.

انديشمندان اماميه در تعريف جايگاه امامت، از سه شيوه عمده بهره جسته‌اند که از آن به گونه‌هاي حديثي، کلامي و فلسفي نام برده‌ايم. گونه حديثي، مستند به احاديث اهل‌بيت، به‌ويژه کلام امام رضا(ع) است. گونه کلامي که نظر مشهور علما است، عبارت است از «الامامة رئاسة عامة في أمور الدنيا و الدين» که مورد پذيرش اهل‌سنت نيز مي‌باشد. گونه سوم که رويکردي نقادانه به تعريف مشهور دارد، تلاش می‌کند حقيقت جايگاه امامت را تبیین کند و بر ويژگي‌هايي مانند: «خلافت الهي»، «ولايت مطلقه»، «منصب الهي» و «انسان کامل» بودن امام تأکيد مي‌کند.

يکي از مواضعي که رويکرد غيرشناختي فيليپس آشکار مي‌شود، دعا است. از نظر وي، دعا سخن گفتن با خدايي خارجي نيست؛ بلکه دعا به معناي آگاه شدن از وضع خود است. اصل ديگر دعا، مفهوم وابستگي است؛ بدين معنا که دين‌دار، همه شئون وجود خود ـ اعم از خير و شر ـ را مديون خدا دانسته، او را مي‌ستايد و توقع ندارد که خدا در وضع امر او دخالت کند، وگرنه دعاي وي خرافي مي‌شود. اين تفسير از دو جهت قابل بررسي است: يکي اشکالات مربوط به خداشناسي وي و دیگری کاستی‌های تفسير وي از دعا. برخي از مهم‌ترين محورهای دسته دوم عبارتند از: ۱. طبق اين تفسير، بیشتر دين‌داران خرافاتي هستند؛ ۲. اين تفسير، تبيين‌گر رويکردهاي پس از عصر روشنگري است و جامعيت تاريخي ندارد؛ ۳. بايد بين اعمال دين‌داران و نگرش‌هاي متافيزيکي آنها تمايز قائل شد. دين‌داران رفتارهايي از خود بروز مي‌دهند که مغاير با ديدگاه‌هاي متافيزيکي آنهاست و البته چنين مغايرتي، هيچ اشکالي ندارد؛ بنابراين بروز عدم انسجام گزاره‌اي در دين، امري معمول است و نمي‌توان دخالت الهي را صرفاً بدين جهت مردود شمرد.

استقصای همه‌جانبه راهبردهاي سلبي سلفيه در تصحيح مکتب اثبات صفات مي‌تواند يکي از محورهاي نقد منصفانه اين مکتب باشد. تلاش اتباع جريان سلفي‌گري در تأييد مکتب اثبات، ذيل راهبردهاي سلبي ايشان بر سه محور اساسي بنا شده است: ۱. انکار يا توجيه تأويلات پرشمار منقول از ائمه سلف؛ ۲. تشريح ادله امتناع تأويل صفات الهي؛ ۳. مخدوش نمودن اصول مکاتب ديگر در تفسير صفات. سلفيه در جهت توجيه تأويلات سلف، به راهبردهاي متعددی، همچون تقييد صفات ظاهري به قرائن لفظي و معنوي، تشکيک در مراد جدي آيات، ترجيح بلامرجح روايات مثبِت تأويل و اقناع مخاطب به محظوريت برخي تأويلات دست يازيده‌اند. به علاوه با استناد به اصولي نااستوار و خدشه‌پذير، از قبيل عدم جواز تأخير بيان از وقت حاجت، مقبول نبودن تکليف امت به فهم تکلف‌آميز صفات و توافر نصوص روايي مؤيد ظاهرگروي، به تبيين ادله امتناع اجرای مکتب تأويل پرداخته‌اند. در نهايت مي‌توان گفت راهبرد سلبي سلفيه در نقد مکاتب مخالف نيز نارسايي‌ها و اشکالاتي مبنايي دارد؛ ازجمله استعمال مغالطات واضح و مکرر در استدلالات، معرفي مغرضانه و هدفمند مکاتب ديگر در جهت بزرگ‌نمايي مفاسد مترتب بر آنها، مناقشه در پاره‌اي جزئيات غير ضروري تحت عنوان لزوم تهذيب عقيده توحيدي، ظاهرگروي افراطي در تفسير صفات، تعامل شعارگونه، جزم‌انديشانه و گاه متعصبانه با اصول و غايات مکتب اثبات صفات و افتادن در ورطه توجيهات بي‌نتيجه و تکلف‌آميز.

بیشتر پندار‌ها، نگره‌ها و نظريه‌هاي مطرح دربارۀ وجود و نحوۀ وجود خداوند، يا مبتلا به عارضه تعطيل هستند يا آلوده به تشبيه. در اين ميان، برپايه قرآن و روايات، تنها رويکرد صحيح، اثبات بدون تشبيه (نفي همزمان تعطيل و تشبيه) است. لازمه‌هاي نفي تعطيل عبارتند از: اقرار به وجود خداوند و اقرار به کمالات خداوند. لازمه‌هاي اصلي نفي تشبيه نیز عبارتند از: بي‌همتايي خداوند در تعقل‌ناپذيري، تصورناپذيري، قياس‌ناپذيري، اکتناه‌ناپذيري، توصيف‌ناپذيري و کيفيت‌ناپذيري. در بياني عميق‌تر، مراد حقيقي خروج از حد تشبيه عبارت است از عدم تعيين چگونگي براي ذات و صفات خداوند. همچنين براي رهايي از فرو افتادن در مهلکه تعطيل يا تشبيه، باید خداوند را جز به آنچه او خود را وصف کرده، وصف نکنيم. در پژوهش حاضر تلاش شده است تا پس از نشان دادن ضرورت نفي تعطيل و تشبيه از ذات حق، لازمه‌هاي اين دو قاعده جامع‌الاطراف تحليل شود تا رهپويان وادي توحيد به شرط پايبندي به شاخصه‌ها و لازمه‌هاي اين دو قاعده، حداقل به لحاظ نظري و عقلي، از فروغلتيدن در هر دو مهلکه ايمان‌سوز در امان باشند.