جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در معناشناسی «الاسماء» در آیه «و علّم آدم الأسماء ...»، میان مفسران شیعه اختلاف نظر جدی وجود دارد. بر پایه دیدگاه تفسیری علامه طباطبایی; در المیزان و هم‌چنین تفسیر تسنیم، مقصود از «الاسماء» در این آیه «مفاتح» (انعام: 59) و «خزائن» (حجر: 21) است. این تبیین معناشناختی از اسماء در این نظریه مبتنی بر سه اصل اراده مسمّیات اسماء از «الاسماء» در آیه مذکور، مخلوق بودن «مفاتح الغیب» و اطلاق داشتن «شیء» در آیه «و ان من شیء الا عندنا خزائنه» است. مسأله این پژوهه ارزیابی اصول و ادله معناشناسی اسماء در این دیدگاه تفسیری است.

قرآن متن شرعی متعارفی تلقی می‌شود که شکل‌دهندۀ ‌سند بنیادین اسلام است. مقالۀ ‌پیش‌رو رهیافت نوینی را پیشنهاد می‌دهد که عبارت است از: تلقی قرآن به عنوان فرآیند ارتباطات بین پیامبر6 و جامعه‌اش؛ فرآیندی که امکان بازیابی ماهیت نمایشی قرآن را فراهم می‌آورد. نیز این رهیافت به ما امکان می‌دهد تا بستر فرهنگی قرآن را با ردیابی فرآیندهای «گفت و گو»، «تصاحب» یا «رد کردنِ» میراث کهن‌تر یهودی و مسیحی بازسازی نماییم. بدین‌سان، قرآن به صورت مدرکی بر یک الگوواره دینی، انقلابی در اواخر دوره باستان پدیدار می‌شود. تأکید بر تبادل نیرومند شفاهی _ مکتوب و «فرآیند ارتباط» به عنوان روشی برای توسعه و تدوین قرآن در تبادل با میراث یهودی و مسیحی، یادآور رابطه تنگاتنگ بین قرآن مکتوب و شفاهی است که تا دوره‌های نوگذشته اسلام ادامه داشته است. بر اهمیت فوق‌العادۀ ‌قرآن شفاهی به عنوان کلام چارچوب‌نایافته و میانی خداوند تأکید شده؛ چه، بر خلاف چارچوب هر نمایشنامۀ ‌داستانی، سراسر قرآن به سان یک فراسخن است. به بیان دیگر، قرآن را باید به عنوان یک متن ادبی برتر و بیشتر، فرامتنی تلقی نمود که بازتاب دهندۀ ‌وضعیت کشمکش‌های جاری در زمان پدیداری‌اش است. در خصوص اسلام، در باور غیر الزامی قرآنی، ارتباط شفاهی کلام الهی بر متنی از مصحف مکتوب _ که بعدها رسمیت‌ یافته _ تقدّم دارد؛ هر چند این ارتباط شفاهی دارای ماهیت تفسیری نیز هست.

در منابع دینی در موضوع قرائت قرآن روایات زیادی وجود دارد. با توجه به مجموع روایاتی که در شریعت مقدس به چشم می‌خورد، پی می‌بریم که مراد شارع از تلاوت صحیح و با رعایت آداب چه تلاوتی است؛ از یک طرف، امر به تغنی در برخی روایات به دلیل اشتباه ریشه غنا با اِستغنا مورد استدلال برخی قرار گرفته است و از طرفی دیگر، عدم تعریف واضح از کلماتی مانند ترجیع و طرب، باعث ایجاد اختلافات زیادی میان علما شده است. در بررسی‌های انجام گرفته مشخص گردید احادیث مذمت قاریان _ که قرآن را با الحان ویژه فسق و فجور می‌خوانند _ مخصص دیگر احادیث هستند. بنا بر این، احادیثی که امر به زیبا خواندن قرآن دارند، به زیبا خواندن قرآن در چارچوب و اصولی مانند توجه به معنا محدود می‌شوند و خروج از این اصول برای قاری جایز نیست. این چار چوب با هدف تأثیرگذاری بیشتر و مانع شدن از انحراف در قرائت قرآن ایجاد شده که حدود آن از بیان آیات و روایات و بررسی سیره تاریخی روشن می‌شود.

تفسیر روایی، کهن‌ترین نظریه‌ تفسیری قرآن به شمار می‌آید و پیشینه آن به عهد نبوی می‌رسد. از جمله مؤلفه‌های متمایز کننده این نظریه از سایر نظریه‌های تفسیری، مؤلفه منبع (روایت تفسیری)است. در این نظریه، سنّت یا حدیث، به عنوان منبع اصلی، به دو نوع «قرآن‌شناسی» و «تبیینی»قابل تقسیم است. احادیث تبیینیویژه‌تر از قرآن‌شناسی بوده و به روایاتی اطلاق می‌شود که حاوی آگاهی‌های متناسب و مؤثر در تبیین مدلول‌ها و مقصودهای قرآنی بوده یا مفاهیم آیات را در تحلیل حوادث و مسائل به کار برده باشند. شاخص روایاتتبیینی در مقایسه با احادیث قرآن‌شناسی عبارت است از متن‌محوری و دلالت تبیینی؛ یعنی روایتی که عمل تبیین آیه یا سوره در آن رخ داده باشد. مراد از تبیین نیز عرضه مدلول قرآنی در سطوح زبانی، مفهومی و مقاصدی است. اشتراک موضوع با قرآن، کارکرد معناشناختی و اعتبار مصدر از شرایط روایات تبیینیاست. در این پژوهه، چیستی، شرایط روایت تفسیری، گونه‌شناسی روایات تفسیری، رهیافت معیار و رویکردهای کهن و جدید در این مقوله با رویکرد انتقادی بررسی شده است.

مطمئن‌ترین ابزار برای فهم کلام الهی، روایات تفسیری معصومان: است. این روایات را _ که عالمان و مفسران صحابه و تابعین از زمان صدور آن ارائه داده‌اند _ چه بسا بر اثر فهم گوناگون از روایات و همراهی عوامل مختلف، مکاتب و مدارس تفسیری مانند: مکه، مدینه، کوفه، بصره و شام پدید آمد. مکتب تفسیری کوفه را عبد الله بن مسعود، صحابی تأیید شدۀ پیامبر6 پایه‌گذاری کرد. ابن مسعود در نگاه امام علی7، «عالم به قرآن و حدیث» است. از مفسران سده اول و دوم مدرسه تفسیری کوفه «عطیه عوفی»، تابعی معروف و ولایتمدار است. ولادت عطیه بعد از فوت ابن مسعود واقع شد و تفسیر قرآن را از دیگر صحابه آموخت. در این پژوهه زیست‌نامه علمی، اجتماعی و سیاسی عطیۀ کوفی، گونه‌شناسی روایات تفسیری وی، اسناد و مصادر آنها به روش تحلیلی و استنادی بررسی شده است. از یافته‌های این پژوهه می‌توان به اندیشه سیاسی عطیه در دفاع از حریم عترت:، وابستگی او به اهل‌بیت: در تلاش‌هایش، نشان دادن گونه‌های روایات تفسیری عطیه در موضوعات مختلف و کاربردهای سوره‌شناختی و معناشناختی روایات اشاره کرد.

تفسیر اهل‌بیت: به دلیل گستردگی معانی و معارف آیات الهی و ارتباط و اتصال آموزه‌های این خاندان به وحی، اختصاص به ایشان داشته دیگران از ورود به این حیطه ناتوان هستند. روایات تفسیری اهل‌بیت: در زمینه‌های متفاوت از جمله تفسیر، بیان تأویل و بطن، بیان مصادیق آیات قرآن و تبیین مجملات قرآن مطرح شده است. این مقاله به بررسی جایگاه پیامبر6 و ائمّه: در تبیین مجملات قرآن کریم و درک صحیح مراد خداوند حکیم پرداخته است. اثبات شأن اختصاصی تبیین وحی برای پیامبر6 و ائمّه: و هم سنگ بودن قرآن و عترت و جدایی ناپذیری آنان، هدف اصلی این نوشتار است. به همین دلیل و برای ثبوت مقام مزبور بعد از بحث ضرورت تبیین آیات مجمل، با استناد به روایات تفسیری اهل‌بیت: و بیان نمونه‌هایی در زمینه‌های مختلف، به گونه‌های متعدد تبیین مجملات وحی از جمله‌: تبیین جزئیات احکام، تفصیل قصص قرآنی، تبیین آیات اعتقادی و حقایق مربوط به معاد، توسط ایشان پرداخته شده و از این طریق اثبات می‌شود فهم دقیق و تبیین و تفسیر کامل و صحیح مجملات قرآن، منحصر به معصومان: بوده و از ادراک و توان فهم عموم خارج است.

در باره اولین جمع‌آوری مصحف، پس از رحلت رسول اکرم6، دو دیدگاه اصلی وجود دارد که مبتنی بر دو دسته از روایات است: نخست، دیدگاه مشهور و چه بسا اتفاق شیعی، از جمله آیةالله معرفت; که این جمع را به امیر مؤمنان7 نسبت می‌دهد و دوم، دید گاه مشهور اهل سنت که آن را به ابو بکر نسبت می‌دهد و سعی می‌کند روایات مربوط به مصحف امیر مؤمنان را مخدوش جلوه داده و یا به توجیه آنها بپردازد. این مقاله به بررسی روایات مرتبط با موضوع جمع‌آوری علی7 پرداخته و سپس مستندات دیدگاه مشهور اهل سنت، به ویژه زرقانی را در باره تقدم مصحف ابو بکر نقد می‌کند و به این نتیجه می‌رسد که با توجه به روایات و گزارش‌های شیعه و اهل سنت، اولین مصحف علی الاطلاق، مصحف حضرت علی7 است و تردیدها و توجیه‌های اهل سنت توانی مخدوش کردن آن ندارد. هم‌چنین مشخص می‌شود که بر خلاف نظر زرقانی، مصحف ابو بکر هیچ ویژگی منحصر به فردی ندارد تا باعث ممتاز شدن و تقدم آن گردد و این احتمال تقویت می‌گردد که مصحف مذکور، مصحفی شخصی برای خلیفه بوده است.