جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فرقه ها و جریان های معنویت گرای متعددی در دنیا وجود دارند که در کشور ما نیز فعالیت می کنند؛ اما برخی از این جریان ها می کوشند خود را با فرهنگ بومی و اسلامی ایران، هماهنگ نشان دهند. در این بین، یکی از موفق ترین جریان ها که متأسفانه پیروان قابل توجهی جلب کرده است، عرفان حلقه است. این فرقه با آمیختن پاره ای از مباحث عرفانی و نظریات فیزیک مدرن، مدعی درمانگری و تحول در دانش پزشکی است؛ ولی آسیب های معنوی زیادی را به بار آورده و بهداشت معنوی جامعه را به خطر انداخته است.

مدرنیسم با وجود رفاهی که برای بشر غربی فراهم آورد، خواست ه­های فرامادی او را برآورده نساخت و این، علتی جز بی­ مهری و بلکه بی­ اعتقادی تفکر مدرن به روح و بعد فرامادی انسان نداشت. بحران بی­ معنایی که در غرب بیداد می­کرد و قربانی می­گرفت، تبدیل شدن انسان غربی به شیء و کالا، از دست رفتن هدف و معنای زندگی و خلأ و فقدان یک نظام ارزشی، متفکران بزرگ غرب را به چاره ­اندیشی واداشت. سرانجام بشر در دوران مدرن، مجبور شد نگاهی تأمل­ آمیز به مبانی فکری مدرنیسم بیندازد و به کاستی­های آن توجه ویژه کند و این، سرآغازی برای دورة «پست مدرنیسم» یا «پسامدرنیته» شد. بازکاوی سنت و مبانی آن از سوی اندیشمندان غرب برای آن بود که نیازهای بی­پاسخ خویش در زندگی مدرن را بیابند. آنها با توجه به بحران­های روحی پیدا شده در جهان غرب و نیاز بشر غربی به عواطف انسانی و رسیدگی­های باطنی، با گرایش مردم به معنویت همراه شدند. ایشان بر باور غالب دوره مدرنیسم که انسان را مساوی با جسد می­دانست، خط بطلان کشیدند و بعد فرامادی بشر پذیرفتند؛ از جمله، نظریات متفکرانی مانند «میشل فوکو»، «یورگن هابرماس» و «ماکس هورکهایمر»، نقد مدرنیسم و تجددزدگی و بازگشت به نوعی اخلاق و معنویت و ارزش­های فرامادی انسانی است. اکنون نزدیک به سه دهه است که بسیاری از متفکران اصیل و جدی غرب، متوجه مشکل شده­اند. فروپاشی کمونیسم، به بن­بست رسیدن روش­های سرمایه ­داری و نظریه­های گوناگون مدیریت، افول فلسفه­ های ظاهرفریب و رنگارنگ، برخی متفکران غربی را به تأملی جدی واداشت و این همه، آغازی برای بازگشت به معنویت شد.

خرافه به باورهای باطل و فاقد مبانی علمی ـ عقلانی اطلاق می­شود که با اصول اسلامی در تعارض است و یکی از ساحت­هایی که زمینه­های رویش خرافات در آن از لحاظ نظری و عملی وجود دارد عرفان به معنای عام و عرفان و تصوف اسلامی به معنای خاص است که ریشه­ها و بسترهای آن در این مقاله، تحلیل و تعلیل شد و جهل علمی و جهالت عملی، نقطه مرکزی خرافه­گرایی معرفی شده است. از جمله بحث­های طرح شده، راه­های زدایش خرافات در حوزه عرفان است که معرفی جامع و کامل عرفان ناب اسلامی، ارائه شاخص­های علمی و عملی برای شناخت و نفی خرافات، شناساندن عارفان حقیقی، تعمیق عقلانیت عرفانی و روحیه اجتهادگرایی در آن و ... از جمله آنهاست.

پیش از هر اقدام برای تحلیل سرشت و ماهیت اعتقاد و عمل دینی در میان جوامع مختلف، ارائه نوعی «تعریف کاربردی» از مفهوم «دین» ضروری است. این امر در نگاه نخست، تقریباً ساده به نظر می­رسد؛ چون فرض بر آن است که همه ما از «اعتقادات دینی» در جامعه خود اطلاع داریم و این «برداشت عمومی» ما را به اتخاذ دیدگاه درباره آن، رهنمون می­شود؛ برای مثال، هر زمان که واژه قدرتمند «دین» به گوشمان می­رسد، تصویری از انواع اعمال و مراسم دینی در ذهن ما نقش می­بندد یا نام شخصیت­ های مذهبی و معنوی به ذهن ما خطور می­کند. هر محققی، پیش از آنکه به بررسی تعریف­های ارائه شده از دین بپردازد، باید تعریف خود را از این واژه مشخص کند و سپس این «برداشت عمومی» را با آن تعریف یا با تعریف­ های محققان و متخصصان مقایسه کند.

فرقه شیطان گرایی (Satanism) یکی از شاخه های شیطان پرستی مدرن است که آنتوان لاویآن را در سال 1966 پایه گذاری کرد. این مقاله با رویکردی توصیفی، اقدام به شناسایی و معرفی فرقه مذکور همچنین سازمان کلیسای شیطان به عنوان نهاد رسمی این فرقه کرده است. از آنجا که آموزه های این فرقه ریشه در جریان های مشابه شیطانگرایی و شیطان پرستی در سده های پیشین و حتی دوران باستان دارد، قبل از تشریح جریان کنونی، اشاره کوتاهی نیز به ردپای این آموزه ها در دوران باستان و قرون وسطی شده است. در حال حاضر، شیطان گرایی با وجود گذشت حدود نیم قرن از آغاز فعالیتش، همچنان با قوت به فعالیت های ترویجی خود ادامه می دهد. این فعالیت ها بیشتر در حیطه جغرافیایی کشور ایالات متحده آمریکا متمرکز است؛ ولی در کشورهای دیگر دنیا (از جمله کشورهای مسلمان) به علت تمایز جذاب این فرقه با فرق دیگر، شاهد ترویج برخی افکار این فرقه و جریانهای مشابه آن هستیم؛ و همین امر، ضرورت داشتن اطلاعاتی صحیح از این جریان را برای تحلیل و مقابله مؤثرتر، دو چندان کرده است.

مسئله این است که آیا جنبش­های معنوی نوظهور در جنگ نرم علیه نظام جمهوری اسلامی ایران نقش و کارکردی دارند؟ ادیان جدید و معنویت­ های نوظهور با تکثرگرایی، شک­ گرایی، احساس­گرایی، ناعقل­ گروی و خودمحور معنوی، فرهنگ دینی را دگرگون می­کنند و فرهنگ سیاسی برآمده از آن را ـ که پشتوانة نظام جمهوری اسلامی است ـ تغییر می­دهند. جنبش­های معنوی نوپدید با هدف گرفتن طبقة مرفه در شهر تهران توانستند زمینة اغتشاشات پس از انتخابات 88 را در مردم شمال و غرب تهران به وجود آورند. افرادی که از جنبش ­های معنوی نوظهور اثر پذیرفتند، در تشخیص حق و باطل و دشمن ­شناسی، حفظ اصالت معانی نمادهای دینی و کنش­های عقلانی با مشکل مواجه شدند. جنبش­های معنوی نوپدید در جامع ه­ای دینی مثل ایران، امکان موفقیت زیادی دارند و می­توانند افراد زیادی را به خود جلب کنند. مهاجمان جنگ نرم در اغتشاشات بعد از انتخابات 88 به کارایی نمادهای دینی در حرکت علیه نظام پی بردند و در برنامه­ های بعدی خود بیش از پیش از این قابلیت استفاده خواهند کرد.

به جنبش ­های نوپدید معناگرا­زا زوایای گوناگونی می­توان نگریست؛ اما نگریستن به آن از زاویه جهانی­ شدن، می­تواند گسترش فزاینده این جنبش­ ها را در نقاط گوناگون جهان تبیین سازد؛ باید توجه داشت که جهانی­ شدن درباره این جنبش ­ها با منطقه­ گرایی آنها منافات ندارد. نگارنده معتقد است که ریشه اصلی و کلید جهانی ­شدن این جنبش­ ها نوعی پلورال ـ سکولاریسم متعالی، یعنی فروکاهش دین به معنویت و تلفیق معنویت حاصل با عناصری گوناگون از دیگر ادیان است.

انسان­شناسی اکنکار مانند بسیاری از آموزه­هایش دارای تناقضات فراوانی است. انسان اکنکار، گاه دارای جایگاه شیطانی است و گاه نیز در جایگاه الهی می­نشیند. اکیست­ها نیز مانند بسیاری از فرق دیگر به پذیرش بعد روحی برای انسان در داده­اند. بررسی روح انسانی به عنوان مهم­ترین مشخصه بسیاری از جنبش­های معنوی نوین، انسان­ باوری آنها را به بوته نقد می­کشاند. روح و روح­باوری را می­توان تنها به عنوان گریزگاهی برای دوری از خداباوری توحیدی و معاد باوری دینی بر شمرد. نگرش این شبه آیین به ذهن انسان به عنوان یکی از مهم­ترین عطیه­های الهی که قوه تعقل را بر می­انگیزاند بسیار مهم و ضروری است. از آنجا که تناقض­ گویی و سخنان بی ­بدیل بی­دلیل در این گونه از شبه آیین­ها به فراوانی یافت می­شود ذهن و تحلیل­ های ذهنی و عقلانی به عنوان شاهراه­های گمراهی معرفی می­شوند. همچنین در این گونه از شبه آیین­ها ادواری به انسان، از آموزه تناسخ سر برآورده و یک اصل مسلم شمرده شمرده می­شود.