جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب «تاریخ قرآن» مهم‌ترین نگاشته خاورشناسان درباره قرآن و تاریخ پیامبر اسلام| است. نولدکه، مؤلف این کتاب، از خاورشناسان برجسته‌ای است که در حوزه‌های مختلف خاورشناسی دارای تألیفات است. کتاب پیش‌گفته که مهم‌ترین اثر او در این زمینه است، مشتمل بر مباحث وحی‌شناسی، جمع و تدوین قرآن و تاریخ نزول آیات و سور قرآن است که تحقیق پیش‌رو به مباحث نوع اول می‌پردازد. از دیدگاه نولدکه، ماهیت نبوت متکی بر چهار اصل: ارتباط با اندیشه پیامبران قبلی، تبعیت از غریزه احساسی، به‌کارگیری قوه خیال در دریافت وحی و ایجاد تحول اجتماعی است. این نوع نگاه به ماهیت نبوت، که با نظریه تجربه دینی درباب وحی در ارتباط است، علاوه بر خروج از روح تعالیم ادیان الهی، با اندیشه دینی اسلامی در تضاد می‌باشد که در هر یک از این اصول، با اشکالاتی مواجه است.

بیشتر ديدگاه‌هاي حكيم صدرای شيرازي و ملاي رومي، با توجه به اشتراكات وسيع فرهنگي، اجتماعي و ديني آنها، شبيه يكديگر و در نتيجه مكمل هم بوده است و بین آنها تنها اختلاف‌های اندكي در مباني فكري وجود دارد. هرچند از نظر پارادايمي، انديشه‌هاي دو متفكر بسيار به هم نزديک است، صدرالمتألهين در بحث خويش از روش حكمي ـ عرفاني استفاده می‌نمايد و مولوي بيان خود را در قالب روشي عرفانی و به صورت تمثيلي بيان می‌کند تا براي عموم، قابل فهم‌تر باشد. یکی از محورهای مهم در اندیشه ایشان، پرداختن به «ازخودبيگانگي» است که البته در عبارات مولوي و ملاصدرا به طور صريح به کار نرفته است؛ اما معادل آن، یعنی «غفلت از خويشتن و خودباختگي» در آثار آنها يافت مي‌شود. در جريان مطالعه تطبيقي افكار این دو، سعي بر آن است تا تصور، ابزارانگار باشد. بر همين اساس، مسئله اصلي پژوهش، در كنار توصيف مواضع خلاف و وفاق، تبيين مواضع نيز بوده است و ازاين‌رو تعريف و تبيين مسئله ازخودبيگانگي از نظر هر دو انديشمند و نیز پيامدها، علل بروز و راهكارهاي درمان آن به صورت تطبيقي بررسي خواهد شد.

علامه طباطبایی معرفت نفس را یگانه راه به سوی کمال می‌داند و همانند ملاصدرا بر این باور است که چون ممکن‌الوجود با ربط به حضرت حق تحقق می‌یابد، علمش به خداوند نیز عین ربط است؛ ازاین‌رو معرفت رب بر دیگر معارف، حتی شناخت نفس نیز مقدم است. علامه دست‌کم پنج نوع دلیل بر این ادعا آورده که بازشناسی آنها برای اولین‌بار در این مقاله صورت گرفته و به برخی سؤالات و شبهات درباره آن پاسخ داده شده است. ضمن اینکه علم به خداوند، نوری است که به واسطۀ آن همه‌چیز شناخته می‌شود و بین خدا و مخلوقات، حجابی غیر از آنها نیست.

اعتقاد به رجعت در دیدگاه علامه طباطبایی و امام خمینی، براساس دلایل نقلی اثبات می‌شود؛ اما این دو شخصیت بزرگ، با استفاده از روش عقلی نیز به اثبات اصل و چگونگی رجعت پرداخته‌اند. علامه طباطبایی با توجه به نظام معنایی آیات و روایات، رجعت را یکی از مراتب ظهور حق در هستی می‌داند که خود، امری مبتنی بر دلایل عقلی است؛ اما امام خمینی علاوه بر پذیرش اصل رجعت براساس دلایل نقلی، کیفیت رجعت را با پیش‌فرض ترتب عوالم هستی و تناظر آن مراتب با مراتب نفس و نیز با تبیین جایگاه تکوینی نفوس انسانیِ مشمول رجعت در تعبیر تمثّل ملکی نفوس، اثبات کرده است. بنابراین اصل رجعت در دیدگاه دو حکیم بزرگ، هم با روش کلامی و تفسیری و هم با روش فلسفی و عرفانی، در دو زمینة هستی‌شناسی و انسان‌شناسی ـ که هر دو در سیطرة حقیقت توحید قرار دارند ـ اثبات‌پذیر است و این عقیدة اختصاصی امامیه، علاوه بر مبانی و دلایل نقلی، دارای مبانی و دلایل عقلی نیز هست.

در تاریخ اسلام همواره اشکالاتی نسبت به کارایی و منزلت عقل در معارف دینی مطرح بوده است. نوشتار حاضر به بررسی این موضوع از نگاه ابن‌تیمیه و علامه طباطبایی می‌پردازد. ابن‌تیمیه گرچه خود را یک عقل‌گرا معرفی کرده است، ادراکات عقلی را یک دلیل مستقل نمی‌شمرد. از نگاه او، شناخت و معرفت دینی، تنها از راه شرعی میسر است و این راه، متضمن دلایل عقلی و براهین قطعی نیز هست؛ ولی راه کلام و اهل رأی و نیز راه ریاضت و عرفان بدعت است. در مقابل، علامه طباطبایی فهم عقلانی را در کنار ظواهر شرعی و راه ریاضت و مجاهده نفسانی، دارای حجیت ذاتی می‌داند.

تجسّم و تمثّل اعمال، از پیچیده‌ترین مباحث معاد است که آرای پرشماری در مورد عقلانی بودن یا نبودن آن وجود دارد؛ حتی برخی از متکلمان به دلیل اعتقاد به عرض بودن اعمال و عدم قابلیت عرض برای بقا، به لحاظ عقلی منکر تجسم اعمال شده‌اند. هر شیء، عقیده، عمل و موجودی در سه عالم ماده، مثال و عقل، یک حقیقت واحدی دارد که آن حقیقت در هر یک از این عوالم، متناسب با شرایط آن عالم، صورت و حالت خاصی به خود گرفته است و ملبس به لباس آن عالم می‌شود و این عوالم با هم، توالی و ترتب و تطابق دارند. درنتیجه اعمال آدمی، بعد از انجام در اثر تکرار، دارای آثار ماندگاری در نفس شده و به شکل ملکه درآمده‌اند و با استقرار در صقع وجودی نفس، با نفس آدمی به عوالم دیگر منتقل گشته، در آنجا ممثّل می‌شوند. برخی آیات قرآن هم مؤید عوالم سه‌گانه است و وجود اشیا با حقیقت واحد در این عوالم را تأیید می‌کند. نوشتار حاضر بر آن است تا وجود و تمثّل اعمال آدمی را در هر یک از نشئه‌های سه‌گانه تبیین و تحلیل عقلی کند.

هدایت الهی دارای مبدأ (منه)، مقصد (الیه)، وسیله (به) و طریق (صراط) است. پرداختن به موضوع هدایت در آیه شریفه «اِهدِنا الصِّراطَ المُستَقِیم»، بدون تبیین حقیقت «الصراط» که مفعول دوم «اِهدِنا» و متعلّق هدایت است، در واقع پرداختن به بحثی بدون موضوع است که می‌تواند به نتایجی ابهام‌آفرین، مانند تعدّد صراط بینجامد. هدف اولیة این تحقیق، تبیین فلسفی حقیقت صراط از منظر ملاصدرا است. ایشان صراط مستقیم را در دنیا، مفهوماً سیر الی الله ـ که حرکت و سیر ارادی و دینی در قالب شرع و صیرورت وجودی انسان در بُعد علمی و عملی با تبعیت از مصادیق صراط است ـ و مصداقاً «قرآن»، «دین» و «پیامبر و ائمه معصومین^» می‌داند که در آخرت، نمود صراط دنیایی است و به صورت محسوس، روی جهنم کشیده شده است. هدف ثانوی این تحقیق، اثبات واحدیت صراط به تبع منطقی در ضمن تبیین آن با سه دلیل: (۱) وحدت سیاق حکمت خداوند (حکمة الکون) در تکوین و تشریع، (۲) تلازم بین واحدیت ربّ و واحدیت صراط و (۳) سنخیت صراط با علم و حق است. در نتیجه وی وحدت را لازمه منطقی و فلسفی حقیقت صراط دانسته، تعدد صراط را از منظر عقل مردود می‌شمرد.

در حوزه مطالعات فلسفه دین، پرسش از عقلانیت باورهای دینی و معیارهای آن اهمیت ویژه‌ای دارد. براساس برخی از رویکردهای افراطی، مانند عقل‌گرایی حداکثری و ایمان‌گرایی افراطی، پذیرش باورهای دینی از حوزه داوری و سنجش عقلانی بیرون است. ناکارآمدی این دو رویکرد در تبیین عقلانیت باورهای دینی سبب شده است تا معیارهای دیگری برای ترسیم عقلانیت این باورها از سوی اندیشمندان دینی مطرح شود. براساس برخی از نظریات در حوزه معرفت‌شناسی، مانند «تئوری‌های توجیه و ترجیح»، «اعتماد به دستگاه باورساز در انسان»، «توجه به زبان دین و ابعاد آن»، «بازنگری در باورهای پایه»، «رویکرد انسجام‌گرایی» و «اعتماد به فضایل عقلانی فاعل شناسا»، گونۀ جدیدی از عقلانیت باورهای دینی به نام «عقلانیت اعتدالی» قابل تعریف است که بر اساس آن، عقلانیتِ بخش گسترده‌ای از باورهای دینی تبیین‌پذیر خواهد بود.

يکي از تحولات مهم در منطقه خاورميانه، پيدايش و رشد بي‌رويه گروه‌هاي تندرو سلفي و تکفيريِ به‌ظاهر مسلمان، با نام وهابيت يا داعش است. يکي از مهم‌ترين اعتقادات اين گروه‌ها، تکفير و شرک دانستن عبادت در کنار مقابر مي‌باشد. آنها براساس اين اعتقاد غلط، به تخريب مقابر بزرگان دين و اوليای الهي می‌پردازند و نمازگزاران در مقبره‌ها را مشرک مي‌خوانند. اين مقاله با مطالعه‌اي اسنادي ـ تحليلي در منابع معتبر اهل سنت، به دنبال کشف حکم عبادت و نماز خواندن در مقابر با هدف جمع‌آوري و تحليل ادله نقلي جواز عبادت در این مکان‌ها است. بر همين اساس، ادله جواز عبادت در مقابر از منظر چهار منبع: قرآن، روایات، سيره صحابه و ديدگاه‌هاي مذاهب اربعه سامان‌دهي شده است. براساس کاوش در این منابع، ادله نقلي معتبر و قابل‌توجهي بر جواز و مشروعيت عبادت در مقابر وجود دارد و بسياري از دانشمندان مذاهب، معتقد به مشروعيت آن هستند.

ارزیابی سرشت انسان و نیک یا بد بودن آن، از مسائل مهم و کهن در مکاتب مختلف دینی و فلسفی بوده است. برخی انسان را نیک‌سرشت، برخی او را بدسرشت و گروهی هم وی را فاقد سرشت مشترک دانسته‌اند. این مقاله در جستجوی پاسخ‌های دقیقی برای سه پرسش اساسی است: اولاً حقیقت سرشت انسان از نگاه هستی‌شناختی چیست؟ ثانیاً متعلَّق اصلی «خوبی و بدی» در بحث سرشت انسان چیست؟ ثالثاً منشأ افعال بد انسان چیست؟ براساس حکمت متعالیه، سرشت انسان ـ که عبارت است از استعدادهای فطری و غریزی او ـ نحوۀ وجود اوست. هر موجودی در هر یک از مراتب، درجه وجودی خاصی دارد و به میزان درجه وجودی خود خیر، کمال و نیکو است. فلسفۀ وجودی استعدادهای فطری و غریزی ـ که مهم‌ترین آنها عقل است ـ استکمال انسان و بقای سعادتمندانه اوست. بنابراین از منظر هستی‌شناختی، سرشت انسان فقط به «خوبی» متصف می‌شود و به علت اشتمال آن بر عقل فطری ـ که مدبر گرایش‌های انسان است ـ منشأ اعمال خیر و نیکو خواهد بود. متعلَّق اصلی در بحث سرشت انسان، خوبی و بدی افعال اوست و منشأ اعمال بد انسان‌ها نیز خصلت‌های موروثی و اکتسابی آنهاست، نه سرشت آنها.