جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بی‌تردید، یکی از مهم‌ترین عوامل تحکیم خانواده، عوامل رفتاری درست در همسرداری است؛ زیرا عدم پای‌بندی عملی نسبت به آن‌ها، موجب فروپاشی زندگی مشترک و نفوذ هجمه‌های فرهنگی در این عرصه می‌شود. بدین‌جهت، در این راستا شاهد نکاتی سودمند در قرآن کریم، و نیز در روایات هستیم؛ از آنجا که نقش زنان در زندگی مشترک بسیار کلیدی و حساس است، این مقاله (که به شیوه توصیفی – تحلیلی تدوین یافت)؛ در پی پاسخ به این پرسش است که: از نگاه قرآن و حدیث، عوامل رفتاری مطلوب بانوان در همسرداری، چیست؟ حاصل تحقیق این است: اعتقادات و باور‌های نیک بانوان، خلقیات شایسته و خصوصیات فردی و کارکرد‌های درست آنان، می‌تواند در محیط خانواده، آثار رفتاری مطلوبی نظیر: دین‌مداری، آرامش، تعاون و همدلی، تربیت فرزندان صالح و عفیف و ... برجای نهد؛ و در صورت بروز مشکلات در محیط خانه، بانوان و همسرانشان می‌توانند با تمسک به راهکار‌های قرآنی و روایی به رفع آن بپردازند.

بر اساس آموزه‌های دینی، مبارزه با نفس، از واجبات هر مسلمان و کلیدی برای رشد اخلاقی اوست. چراکه هدف از زندگی دنیوی، صرفاً ارضای غرایز و تمایلات نفسانی نیست. بلکه هر انسانی، به ویژه مسلمانان، باید برای نیل به تعالی خویش که غایت خلقت اوست، تمایلاتش را مدیریت کند و به هر یک به اندازه ضرورت و نیاز بها دهد. این مقاله با روش توصیفی - تحلیلی و با استفاده از منابع تفسیری به دنبال پاسخ به این سوال است که از دیدگاه حدیث ثقلین، چه راه‌کارهای عملی برای مقابله با تمایلات نفسانی وجود دارد؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که در آیات و روایات، راه‌کارهای متعددی به‌عنوان ابزارهای کارآمد در جهت مبارزه با هواهای نفسانی معرفی شده‌اند. از جمله این راه‌کارها می‌توان به تبعیت از عقل و شرع، یاد مرگ، محاسبه نفس، دوری از زمینه‌های گناه و... اشاره کرد. با به کارگیری این راه‌کارها می‌توان از غفلت رهایی یافته و به‌طور موثرتری با تمایلات نفسانی مقابله کرد.

مفاد آیه‌ی «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ فِی رَوْضاتِ الْجَنّاتِ» (شوری:22) و آیه‌ی «وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثى‏ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ یدْخُلُونَ الْجَنَّةَ یرْزَقُونَ فیها بِغَیرِ حِسابٍ» (غافر:40) و آیات همخوان با آن دو؛ حاکی از این می‌باشد که ورود بهشتیان به بهشت و بهره‌وری آنان از نعمت‌های بهشتی، بازخورد اعمال نیک دنیوی و معلول دست‌یابی آنان به مرحله‌ی معینی از سلوک معنوی در عالم دنیا است؛ از این‌رو، نوشته‌ی پیش‌روی که به‌صورت توصیفی- تحلیلی و با رویکرد تفسیری ادبی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و نرم‌افزاری تدوین یافت، پاسخ‌گوی این سؤال است که: تفسیر ادبی رابطه‌ی بین سه سلوک معنوی «تخلیه»، «تحلیه»، و «تجلیه» با بهره‌مندی بهشتیان از سه نوشیدنی ناب بهشتی «شراب کافور»، «شراب زنجبیل» و «شراب طهور» مذکور در آیات سه گانه 5، 17 و 21 سوره‌ی انسان، چیست؟ نتیجه‌ی برآمده از این تحقیق این است: بین سه سلوک معنوی «تخلیه»، «تحلیه»، و «تجلیه» بهشتیان در دنیا، با بهره‌مندی آنان از «شراب کافور»، و «شراب زنجبیل» و «شراب طهور» در سرای بهشت، رابطه‌ای تنگاتنگ وجود دارد؛ به‌گونه‌ای‌ که هرمرحله‌ای از سلوک‌‌های مورد اشاره، موجب بهره‌مندی از نوع خاصی از شراب‌‌های یاد شده در عالم آخرت خواهد شد.

شأن نزول آیات، نقشی کلیدی در فهم عمیق و دقیق آیات قرآن کریم ایفا می‌کند. از این‌رو، بررسی دقیق آن از وظایف اصلی مفسران در تبیین و تفسیر صحیح آیات به شمار می‌رود. آیه 207 سوره مبارکه بقره، معروف به «آیه شراء»، یکی از آیاتی است که متکلمان و مفسران شیعه برای اثبات فضیلت و مقام امامت امام علیA به آن استناد می‌کنند. بدون شک، آگاهی از مفاد و جزئیات شان نزول این آیه، می‌تواند در درستی یا نادرستی این استناد، نقشی راهگشا داشته باشد. لذا، این مقاله با رویکردی توصیفی - تحلیلی، به دنبال پاسخ‌گویی به این پرسش است که: دیدگاه مفسران فریقین (شیعه و سنی) در مورد شان نزول آیه شراء چیست؟ بر اساس یافته‌های این پژوهش، اکثریت قریب به اتفاق مفسران شیعه، نزول آیه فداکاری را به فداکاری و جانفشانی امام علیA در «لیلةالمبیت» نسبت می‌دهند. در مقابل، اکثر مفسران اهل‌سنت از طرح این شأن نزول خودداری می‌کنند و یا نام امام علیA را در کنار دیگر صحابه ذکر می‌کنند. تنها حاکم حسکانی، محدث حنفی قرن پنجم، با نظر مفسران شیعه موافق است و نزول این آیه را مختص به امام علیA می‌داند. به نظر می‌رسد فضای سیاسی حاکم بر جامعه اسلامی، به‌ویژه در قرون اولیه، که آکنده از کینه‌ها و خصومت‌ها نسبت به امیرالمؤمنینA بود، عامل اصلی انکار شأن نزول مورد نظر توسط اکثر مفسران اهل‌سنت باشد.

نظریه‌ی «قرآن بسندگی در حوزه‌ی تفسیر»، یکی از دیدگاه‌‌های چالش بر‌انگیز در حوزه‌ی قرآن‌شناختی، و از شاخه‌‌‌‌‌‌‌‌‌های افراطی اندیشه‌ی کلان «قرآن‌گرایی» است. هدف اصلی طراحان این نظریه، طرد روایات ازحیطه‌ی تفسیر قرآن و بسنده نمودن به خود‌‌‌‌‌‌‌‌ آیات در عرصه‌ی شناخت معانی آن‌‌ها است. از میان طیف قرآنیون‌‌‌‌‌‌‌‌ ایرانی معاصر‌‌‌‌‌‌‌‌، سید ابوالفضل برقعی، یکی از شاخص‌ترین آنان به شمار می‌آید. وی در بخش دوم حیات فکری‌اش، صراحتا به‌نظریه‌ی قرآن بسندگی گراییده، و سخت به دفاع از آن پرداخته است؛ این مقاله که به روش توصیفی – تحلیلی و با استفاده از داده‌‌های کتابخانه‌ای تدوین یافت؛ در پی پاسخ به این پرسش است که: نقد‌های تحلیلی وارده بر دلایل سیدابوالفضل برقعی در جهت اثبات نظریه‌ی قرآن بسندگی در حوزه‌ی تفسیر چیست؟ نتیجه‌ی برآمده از تحقیق پیش‌روی این است: سیدابوالفضل برقعی؛ با سوء استفاده از صفت «مبین» بودن قرآن، و ممدوحیت تدبر در آن، کافی بودن این کتاب آسمانی برای هدایت بشر، مرجعیت آن در جهت رفع اختلاف و برداشت نادرست از برخی از روایات مربوطه، و ... کوشیده است تا نظریه‌ی «قرآن بسندگی» را، امری مقبول جلوه دهد؛ ولی در پرتو نقد‌های تحلیلی مندرج در این تحقیق، روشن گردید که هیچ‌یک از دلایل و شگرد‌های او برای اثبات مدعایش صحیح نمی‌باشد.

هر کلمه‌ای که در قرآن مورد استعمال واقع‌شده، دارای معنا و مفهوم است. مفاهیم به لحاظ مصادیق یا اعتباری هستند یا حقیقی؛ مفاهیم اعتباری مفاهیمی هستند که بشر، برای رفع نیاز‌های اجتماعی خود وضع کرده‌ است. این مفاهیم مابه‌ازای خارجی و ذهنی ندارند همانند: مالکیت و... ؛ که در مقابل، مفاهیم حقیقی قرار‌می‌گیرند مثل: انسان، درخت و ...، بشر به‌ دلیل انس با استعمالات به نحو حقیقت، در مواجهه با استعمالات استعاره‌ای، اولین مفهومی که به ذهن او تبادر پیدا می‌کند به نحو حقیقت است، نه مجاز؛ در مواجهه با استعمالات اعتباری نیز، آن‌‌ها را حقیقی می‌پندارد، از آنجایی که قرآن کتاب حقیقت است نه مجاز و اعتبار، مفسر قرآنی باید معنای صحیحی از مفاهیم اعتباری مستعمل در قرآن را ارائه دهد. هدف این نوشتار پاسخ‌گویی به این پرسش اصلی است: نحوه‌ی بهره‌گیری آیت‌اللّه جوادی‌آملی از مفاهیم اعتباری به چه‌صورت است و نقش آن‌‌ها در فهم قرآن چیست؟ این مقاله به روش عقلی و نقلی و با پردازش اطلاعات به‌صورت توصیفی ‌تحلیلی و ابزار کتابخانه‌ای به نگارش درآمده و نتیجه زیر به‌دست آمده است: قرآن زمانی‌که بحث از حقایق خارجی و وجودی می‌کند و از الفاظ اعتباری برای بیان مراد خود استفاده می‌کند در واقع بین حقیقت ‌وجودی و مفهوم اعتباری از عکس‌التشبیه استفاده می‌کند و مفسر قرآنی باید وجه تشبیه را ملاک فهم خود قرار دهد.

از دیرباز، پیرامون آیات قرآن کریم که بر امامت خاصه دلالت دارند، شبهات متعددی مطرح شده است. یکی از این شبهات، شبهه‌ای است که توسط ابن‌تیمیه حرّانی در مورد شأن نزول آیه ولایت مطرح شده است. ابن‌تیمیه در کتاب «منهاج السنه» به شدت نزول آیه ولایت در شأن امیرالمؤمنین علیA را انکار می‌کند و حدیث مربوط به این شأن نزول را ساخته و پرداخته‌ شیعیان می‌داند. او صراحتاً می‌گوید: «به اجماع اهل‌حدیث آگاه، این شأن نزول کذب محض است.» ابن‌تیمیه برای اثبات ادعای خود به شواهد و قرائن مختلفی تمسک می‌کند. این پژوهش که با رویکردی توصیفی - تحلیلی و با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای انجام شده است، به دنبال پاسخ به این پرسش اصلی است که شبهه ابن‌تیمیه در مورد شأن نزول آیه ولایت و نقدهای وارد بر آن چه می‌باشد؟ یافته‌های کلیدی این پژوهش عبارتند از: ادعای اجماع در مورد این شبهه، مبنای درستی ندارد. این شبهه صرفاً ادعایی بدون پشتوانه است و اجماعی که نویسنده به آن استناد می‌کند، وجود خارجی ندارد. انکار شأن نزول ارائه شده، حتی با دیدگاه‌های علمای اهل‌سنت همخوانی ندارد. ریشه این ادعا بیشتر از آنکه در استدلال‌های عقلی و نقلی باشد، به شخصیت، افکار و اندیشه‌های شخصی ابن‌تیمیه باز می‌گردد. از نظر علمی، چنین آرایی سست و بی‌مبنا هستند. با این حال، تجربه نشان داده که اینگونه ادعاها می‌توانند پیامدهای خطرناکی در عمل داشته باشند.

درک عمیق و دقیق مفاهیم قرآن، مستلزم آگاهی از شان نزول آیات آن است. آیه‌ی تبلیغ (مائده:۶۷) از جمله آیاتی است که در تفسیر و تأویل آن، شان نزول نقشی محوری ایفا می‌کند. این پژوهش با رویکردی توصیفی - تحلیلی، به بررسی دیدگاه مفسران شیعه و سنی در خصوص شان نزول این آیه و ارتباط آن با واقعه غدیر خم می‌پردازد. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که اکثریت قریب به اتفاق مفسران شیعه و گروه قابل توجهی از مفسران اهل‌سنت، شان نزول آیه‌ی تبلیغ را مرتبط با واقعه‌ی غدیر و ابلاغ خلافت و امامت حضرت علی(ع) توسط پیامبراکرم(ص) می‌دانند. این همخوانی، هم با قرائن درونی آیه، از جمله تأکید ویژه بر «بلاغ» و وابستگی اتمام رسالت نبوی به ابلاغ امامت امام علی(ع)، و هم با قرائن بیرونی مانند روایات معتبر از هر دو مذهب شیعه و سنی سازگار است. با این حال، برخی از مفسران اهل‌سنت، با تمرکز صرف بر بخشی از آیه (حفاظت جان پیامبر از سوی خداوند) و عدم توجه به انسجام معنایی کل آیه، ارتباط آن را با واقعه غدیر انکار می‌کنند.

یکی از موضوعات مهم مطرح شده در بیانیه‌ی گام دوم مقام معظم رهبری، مسئله‌ی «جهاد علمی» است؛ مقصود از این نوع از جهاد (که شاخه‌ای از جهاد نرم محسوب می‌شود)، شکستن خط مقدم علوم و واردشدن در عرصه‌‌های علمی با چارچوب باور‌های اسلامی در راستای تحقق ایجاد تمدن نوین اسلامی است. نوشتار حاضر که با تتبع در آیات قرآنی و با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی تدوین یافت؛ درصدد پاسخ به‌این پرسش است که «مستندات قرآنی شرایط تحقق جهاد علمی در بیانات رهبری، چیست؟» نتایج برآمده از این تحقیق این است: شرایط تحقق جهاد علمی در کلام رهبری به‌دو دسته‌ی شرایط بینشی و رفتاری قابل تقسیم است و مستند به‌آیات قرآن می‌باشد. شروط بینشی عبارت است از: خودباوری، گفتمان سازی، فراگیر شدن تفکر جهاد علمی در سطوح مختلف جامعه؛ اموری همانند: عبارت است از: حرکت جهادی در جهت تولید علم و فکر؛ البته بر مبنای فرهنگ خودی و از طریق ارائه‌ی پژوهش‌‌های علمی، برگزاری کرسی‌‌های آزاد اندیشی، پرورش نخبگان و سپردن میدان به‌آنان؛ از شروط رفتاری به‌شمار می‌آیند؛ چراکه تنها راه پاسداری از حدود و ثغور مرز‌های اعتقادی و ایمانی و تأمین حیات طیبه، جهاد علمی و پیشران بودن در علم است.

علامه‌طباطبایی از جمله مفسران موافق با وجود مجاز در قرآن بوده و در کتاب المیزان فی تفسیر القرآن از مجاز بودن بسیاری از آیات در تفسیر بهره برده‌اند. دیدگاه‌های ایشان، در موارد نادری که قائل به مجاز بوده‌اند، به دلیل «عدم سازگاری با قواعد بلاغی» یا «عدم اشاره به مجازیت در برخی از کلمات و آیات» با وجود برخورداری از شرایط لازم برای مجازیّت، قابل تأمل و نقد است؛ پرداختن به این بحث با عنایت به جایگاه علمی رفیع علامه‌طباطبایی در حوزه‌های مختلف معارف دینی، به ویژه در عرصه‌ی تفسیر و استفاده مجامع تفسیری از کتاب تفسیری ایشان، اهمیتی والا دارد؛ از این‌رو، هدف نوشته‌ی پیشرو پاسخ‌گویی به این سؤال اصلی است: نقد تحلیلی دیدگاه‌های علامه‌طباطبایی در مورد مجاز‌های قرآن چیست؟ این پژوهش با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و نرم افرازی و با روش توصیفی- تحلیلی انجام گرفت و نتایج زیر به دست آمد: با توجه به قواعد بلاغی، برخی از آیاتی که علامه 6 به دلایلی خاص (که در متن مقاله بدان‌ها اشاره خواهد شد)، از آن‌‌ها در قالب‌های «استعاره‌ی مصرحه»، «استعاره‌ی مکنیه» و «تمثیل» یاد نموده قابل نقد است، همین‌طور عدم اشاره ایشان به برخی از موارد «مجاز‌های مرسل» و «مجاز‌های عقلی»، محل تأمل می‌باشد.