جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آموزش تفکر دینی از موضوعات و دغدغه‌های اندیشمندان دانش‌های الهیاتی بوده است. روش‌های مختلفی برای این مهم در آثارشان مشهود است. مباحث عقلی و نیز گاهی عرفانی و نقلی برای این مهم به کار رفته است. شناسایی این روش‌ها برای هدایت نسل کودک و نوجوان اهمیت دارد. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی درصدد است توانمندی و اثربخشی تمثیلات فیلسوفان مسلمان را در تفکر دینی تبیین نماید. برخی فیلسوفان مسلمان مانند ابن‌سینا و سهروردی در آثارشان به کمک داستان‌ها و تمثیل‌های رمزی مانند حی‌بن‌یقظان، سلامان و ابسال، لغت موران، عقل سرخ، فی حقیقة العشق و آواز پر جبرئیل برای آموزش تفکر دینی به جامعه پرداختند. از این تمثیلات می‌توان در راستای تقویت مبانی و تفکر مسائل مختلف دینی استفاده کرد. به‌عنوان‌نمونه در این تمثیلات مباحثی درباره الهیات به معنای عام و خاص تبیین شده که شامل معرفت‌شناسی، هستی‌شناسی، خداشناسی، انسان‌شناسی، راهنماشناسی و معادشناسی است.

شیخ شهاب‌الدین سهروردی، با گنجاندن عالم مثال در نقشه جهان‌شناسی خاص خویش، در میان فلاسفه اسلامی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. وی این عالم میانه را دست‌آوردی ارزشمند می­داند. به عقیده او، اعتقاد به عالم مثال می‌تواند راه‌حل بسیاری از مسائل مشکل دینی باشد که قرن‌ها متکلمان را به چالش کشیده است. ازجمله مسائل مهم، موضوع معاد و بهشت و دوزخ نفوس می‌باشد. وی با پذیرش هر دو نوع معاد، یعنی معاد روحانی و معاد جسمانی در باب جاودانگی نفوس پس از مرگ، به ویژه در ارتباط با معاد جسمانی، معتقد است که اکثر نفوس پس از خلع بدن مادی خاکی، در عالم مثال به بدنی مثالی می‌پیوندد و پس از آن یا در سعادت و لـذت به سر می‌برند یـا در شـقاوت و تـألم. اگر سهروردی دست به این ابتکار نمی‌زد و این عالم واسطه را در نقشه جهان‌شناسی خاصی خویش جای نمی‌داد، تبیین و توجیه مسئله زنده شدن مجدد انسان پس از مرگ و به‌عبارتی تولد دوباره او در عالمی فوق عالم ماده و همچنین دیگر اعتقادات دینی همچون معجزات و کرامات انبیاء، وعده‌های پیامبران، جایگاه فرشتگان و... بسیار دشوار می‌شد. بر‌همین‌اساس، مقاله حاضر که به روش توصیفی-تحلیلی فراهم آمده است، درصدد بررسی نقش و جایگاه عالم مثال منفصل در تبین اعتقادات دینی به‌ویژه مسئله معاد و سعادت و شقاوت نفوس ناطقه انسانی در فلسفه اشراقی برآمده است.

در مواجهه با مسئله شرّ، رویکردهای مختلفی به لحاظ نظری و عملی از سوی افراد و گروههای مختلف خارج از حوزه متفکران اسلامی اتخاذ شده است. بسیاری از این رویکردها دچار خلأ یا نقص در لحاظ عدالت به عنوان نقطه ثقل منظومه عالم هستی برای توجیه شرور و دفع یا رفع برخی از آنها هستند. مسئله اساسی این نوشتار آن است که «با بازخوانی میراث متفکران اسلامی چه آموزه‌ای را می‌توان در مواجهه با مسئله شرور یافت که محور وحدت و جامعیت دیدگاههای آنان باشد؟»؛ همچنین اینکه «محور مشترک مذکور شامل چه ابعاد و سطوحی است و باعث چه امتیازاتی از دیدگاه‌های رقیب می‌شود» مسائل دیگری است که در این نوشتار دنبال می‌گردد. حاصل پژوهش نگارنده، معرفی عدالت به عنوان محور پاسخهای متفکران اسلامی و تبیین سطوح مختلف آن در مجموع قلمرو کلام و فلسفه اسلامی است. به‌لحاظ نظری نظام عادلانه تکوینی، تشریعی و جزایی صادر از واجب‌تعالی ناشی از تصویر علمی عادلانه او و مطابق با آن است و در تشخیص خیر و شر حقیقی هم عدالت بینشی انسان حائز اهمیت است. در مواجهه عملی با شرور و رقم زدن نظام عادلانه اجتماعی هم عدالت اخلاقی و رفتاری انسان عاملی است که نقش محوری دارد.

بنابر دلایل نقلی، متقدمان اشعری معتقد بودند که خدا قابل رؤیت است و مؤمنان در آخرت می‌توانند خدا را با چشم سر ببینند، اما این نظر اشاعره در روند تاریخی با تغییراتی روبرو شد. فخررازی از جمله اندیشمندان اشعری است که نظریه او به جهت تطوّر شرایط روحی و تاریخی‌اش با اشاعره پیش از خود متفاوت است. او رؤیت خدا در آخرت را نوعی حس ششم یا کشف دانست و به‌این‌ترتیب دیدگاهی را پذیرفت که قرن‌ها قبل امامیه در پرتو تعالیم اهل‌بیت‌(علیهم‌السلام) به آن دست یافته بودند. علامه حلّی اولین متکلم شیعی است که طی مباحث تفصیلی در آثار مختلف خود نقد جدی به دیدگاه اشعریان وارد نمود. پژوهش حاضر درصدد بیان و مقایسه اندیشه این دو متکلم بزرگ شیعی و اشعری است که زوایای پنهان و مهمی را از ماهیت کلام شیعی و اشعری برای ما آشکار می‌سازد. نتیجه آنکه جایگاه حس ششم در دیدگاه اخیر فخررازی همسانی بسیار نزدیکی با مقوله رؤیت قلبی علامه حلّی دارد؛ چرا که هر دو بر‌پایه ادراکات غیرحسی بنا شده است.

یکی از اعتقادات بسیار مهم دینی، معاد جسمانی است. اندیشمندان اسلامی درباره معاد روحانی اتفاق نظر دارند، اما درباره معاد جسمانی دیدگاه­های مختلفی را اظهار کرده­اند. بر‌اساس عقیده صحیح، معاد جسمانی در روز قیامت با جسم و بدن عنصری است نه بدن مثالی. با‌این‌حال، این مطلب که بدن عنصری اخروی عین بدن دنیوی است یا غیر آن و در صورت غیریت، آیا کاملاً غیر آن است و شباهتی به آن ندارد یا مثل و شبیه به آن می­باشد، به بررسی نیاز دارد. این نوشتار، پس از بررسی چند دیدگاه در این­باره به این نتیجه می­رسد که بر‌اساس ادله نقلی، عینیت بدن اخروی با بدن دنیوی به‌لحاظ ماده و صورت طینت بدن و نیز مواد سایر اجزای بدن است و مثلیت آنها به‌لحاظ صورت سایر اجزا است. بدین ترتیب، دیدگاه برگزیده وجه مستدلی برای جمع میان آیات و روایات عینیت و آیات و روایات مثلیت است.

دین اسلام دارای خلوص ذاتی است و به هیچ عنوان مورد تحریف -که ناقض هدایت بشر است- قرار نمی­گیرد. با‌این‌حال، امکان وجود ناخالصی در معرفت و فرهنگ دینی وجود دارد. آیات و روایات متعدد در زمینۀ اهمیت تعقل، پیشینه بدعت­های دینی، تجربیات متعدد تاریخی و نوع مواجهه دین با اشتباهات اساسی جوامع انسانی مشخص می­سازد که عقل بشری در حفظ خلوص دین نقش اساسی دارد. روش تفکر برهانی و مطابق با واقع کمک فراوانی به تبیین اسلام ناب می­کند. مواردی مثل بدعت، تفسیر‌به‌رأی، التقاط‌گرایی و محدود ساختن دین به ارتباط خالق و مخلوق از جمله انحرافات و ناخالصی­های معرفتی به‌شمار می­روند؛ همچنان‌که خرافه­پرستی، تعصبات بی­جا و عادات غلط باعث ناخالصی­های فرهنگی فراوانی شده است و عقل در تشخیص، دفع و رفع آن­ها نقش اساسی دارد. بسیاری از مسائل حوزه دین مثل تفسیر قرآن کریم، فهم مسائل عمیق کلامی، تشکیل دستگاه استنباط فقهی کارآمد، تشکیل نظام فکری منسجم در ابعاد مختلف، پذیرش و دفاع از دین، همگی وابستگی بسیاری به تعقل فلسفی و استفاده از ابزار عقل انسانی دارند. در این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی جایگاه عقل در حفظ خلوص دین و پیراستن آن از ناخالصی­ها خواهیم پرداخت.

سیر تکاملی انسان متوقف به عملکرد «عقل» او می‌باشد. عقلی که از منظرهای مختلف قابلیت دسته‌بندی و تقسیم‌بندی دارد. یکی از آن‌ها، تقسیم عقل به «عقل معاد» و «عقل معاش» می‌باشد؛ «عقل معاد» متکفل راه­بری ساحت معنا و «عقل معاش» متکفل راه­بری ساحت ماده­ی انسان می­باشد؛ در این مسیر به دلایل مختلف نسبت­ها و روابط گوناگونی بین آن دو نوع عقل برقرار می­گردد؛ روابطی که در شرایطی منتج به سعادت و در شرایطی منتج به شقاوت انسان می­گردد؛ رسالت این مقاله شناسایی انواع این روابط و دلایل به وجود آمدن آنان می­باشد. این مقاله از نوع پژوهش­های توصیفی بوده و از نظر هدف بنیادین می­باشد و داده­های مورد نیاز در آن به روش اسنادی با ابزار فیش­بردازی گردآوری و پس از آن به روش کیفی اجتهادی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. در این پژوهش مشخص گردید با توجه به عملکرد آن دو عقل، سه رابطه و نسبت بین آنان در طی سیر تکاملی انسان برقرار می­باشد؛ رابطه­ای که عقل معاد بر سایر شئون انسان سلطه­ی افراطی می­یابد، رابطه­ای که عقل معاش بر عقل معاد و حرکت انسان چیره می‌گردد و رابطه‌ای که عقول به قاعده­ی خلقتشان نسبتی برابر در حرکت انسان دارند و بین آنان رابطه­ی تعادل برقرار بوده که نتیجه­ی دو رابطه­ی اول، شقاوت انسان و رابطه­ی آخر سعادت می­باشد.

معروف کرخی با نام کامل ابو محفوظ معروف بن فیروز کرخی بغدادی، یکی از اقطاب مشهور صوفیه در نیمه دوم قرن دوم هجری است. وی از شخصیت‌های مشهور و پرطرفدار در بین عرفا و صوفیان است که بسیارى از آنها، سلسله خرقه (اجازه طریقتى) و مشروعیت خود را به ایشان، و به دو طریق، به برخى از ائمه (علیهم‌السلام) از جمله امام رضا (علیه‌السلام) رسانده‌اند. این مقاله به دنبال آن است تا حجیت تاریخی انتساب معروف کَرخی به امام رضا (علیه‌السلام) و صحت خِرقه‌گیری معروف از آن حضرت را مورد‌بررسی قرار دهد. روش تحقیق در این پژوهش روش توصیفی–تحلیلی مبتنی بر داده‌‌های اصیل‌ترین کتاب‌‌های روایی، تاریخی، رجالی و عرفانی موجود است. دستاوردهای تحقیق نشان می‌دهد ارتباط و انتساب معروف کرخی به امام رضا (علیه‌السلام)، دربانی، گرفتن اجازه طریقتی و اسلام آوردن وى به دست آن حضرت، از نظر تاریخى و برخى جهات دیگر مورد تأمل و غیر‌قابل‌پذیرش است.

مبحث خداشناسی در میان حکمای متأله با اثبات وجود ذات حق‌تعالی آغاز می­شود. ابن­سینا برای اولین بار بر پایه مفاهیم وجوب و امکان برهانی تقریر کرد و نام آن را صدیقین نهاد. از آن زمان تا دوران ملاصدرا و شارحین مکتب وی، این برهان دچار تغییراتی شده است. ملاصدرا به ابن‌سینا خرده گرفت و بر مبنای خود به شکل متفاوتی برهانی که به عقیده وی شایسته نام صدیقین است، تقریر نمود. شارحینی چون سبزواری و علامه طباطبایی ضمن نگاه انتقادی به برهان صدرایی، تقریر دیگری از این برهان ارائه کردند تا به صدیقین نزدیک‌تر و از مقدمات کمتری استفاده شود یا بدون هیچ مقدمه­ای وافی به مقصود باشد، اما تقریر ایشان نیز از نقد ناقدان بعدی مصون نماند. در این نوشتار که با روش توصیفی-تحلیلی صورت می­گیرد، ضمن تأمل انتقادی بر‌اساس آخرین تقریرات این برهان، به این نتیجه می­رسد که تقریرهای بعد از علامه طباطبایی نیز براساس معیار صدیقین، خالی از اشکال نیست. ازجمله اینکه هرکدام به حدوسطی وابسته یا به‌گونه­ای مصادره به مطلوب است یا با معیارهای برهان صدیقین سازگار نیست. همان‌گونه که شواهد نقلی نیز دلالت دارد، وجود خداوند نیازمند به برهان نبوده و به عبارتی برهان‌پذیر نیست، بلکه از طریق معرفت نفس و شهود عرفانی قابل شناخت است. تقریرهای فلسفی ارائه شده از برهان صدیقین، فارغ از آسیب­هایی که متوجه آنهاست، جنبه تنبیهی داشته و حکمای متأله نظیر صدرالمتألهین و علامه طباطبایی نیز بدان اذعان کرده­اند.

تا کنون و به صورت جداگانه پژوهش­های متعددی با موضوع «عقل» در حوزه معرفت­شناسی و نیز موضوع «رفتار» در حوزه اخلاق و تربیت صورت پذیرفته است. نوشتار پیش­رو، با محوریت کلام امام علی (علیه­السلام) به مطالعه میان­رشته­ای موضوع «عقل و رفتار» پرداخته است؛ زیرا بدون شک روایات امیرالمؤمنین (علیه­السلام)، به­عنوان یکی از منابع مهم در پژوهش­ها و نظریه­پردازی­های اسلامی محسوب می­شود. در این مقاله، تلاش گردیده تا چیستی و چگونگی ارتباط عقل و رفتار و نیز ابعاد و زوایای مختلف آن ارائه گردد. یافته­های این پژوهش نشان­دهنده "سیر تکاملی و تنازلی" دو­سویه است. از سویی، از روایات بسیار به­دست می­آید که چگونگی رفتار فرد و جامعه، نشانگر میزان و سطح رشد عقل آنان است. همچنین با دقت در دیگر روایات، دریافت می­گردد که انسان، با عقل خویش در سه ساحت و حوزه رفتارشناسی، رفتارگرایی و رفتارسازی ورود پیدا می­کند. این تحقیق با روش توصیفی-تحلیلی، مسئله مذکور را در احادیث علوی موردِ­بررسی قرار داده است.