جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسألۀ اصلی این مقاله، «استخراج روش‌های تفسیری حاکم بر دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی» است. به این منظور، کتاب‌های مختلف ایشان با روش توصیفی ـ تحلیلی بررسی شده‌اند. هدف این مقاله تبیین چهار اصل «مؤلف‌محوری»، «روش‌مندی»، «مانع نبودن فاصلۀ تاریخی» و «لزوم پرهیز از تأثیر پیش‌فرض‌ها» در روش تفسیری ایشان است؛ اصولی که تا حدودی در «هرمنوتیک کلاسیک» نیز در نظر گرفته می‌شوند. ایشان اصل روش‌مندی را در خدمت مؤلف‌محوری قرار می‌دهند و در مقام کشف مراد کلام الهی، علاوه بر بهره‌مندی از روش‌های عام ـ که در فهم هر متنی کارآمد هستند ـ از روش‌های خاص سه‌گانۀ «تفسیر قرآن به قرآن»، «تفسیر قرآن به سنت» و «تفسیر قرآن به عقل» نیز بهره‌ می‌برند. از منظر ایشان زبان قرآن کریم با «فطرت» و «قوانینی ثابت» منطبق است؛ به همین دلیل، فاصلۀ تاریخی مفسر با عصر نزول، مانع از فهم مراد کلام الهی نمی‌شود؛ علاوه بر این، در حوزۀ تأثیر «پیش‌فرض‌ها» نیز ایشان رویکردی اعتدالی دارند و ضمن پذیرش تأثیر برخی پیش‌فرض‌ها و ضرورت آن‌ها ـ نظیر علوم پایه و لغت عرب ـ به مستور بودن مراد متکلم بر مفسر به دلیل تأثیر کامل پیش‌فرض‌های مفسر، اعتقادی ندارند.

امروزه روش‌مند کردن فهم و تفسیر قرآن و تبیین جایگاه و میزان کارایی هریک از علوم مؤثر در این فرآیند، یک ضرورت می‌نماید. این نوشته در صدد تبیین جایگاه علم اصول فقه و ضرورت‌سنجی آن در فهم و تفسیر قرآن، با محوریت تفسیر «تسنیم» است و برای این امر، ضمن استفاده از شیوۀ توصیفی‌ـ‌تحلیلی از ارائه نمونه‌های عینی تفسیری بهره ‌برده است. اصول فقه به عنوان پیش‌نیاز تفسیر، مورد اهتمام آیت‌الله جوادی در تفسیر تسنیم بوده است. ایشان از یافته‌ها و اصول تدوین‌شده در علم اصول برای تبیین نکات نظری تفسیر استفاده کرده‌اند و از قواعد موضوعۀ این دانش نیز در فهم آیات و انجام عمل تفسیر کمک گرفته‌اند. مبحث الفاظ این دانش بیشترین کارایی را در این فرآیند دارد و لازم است مؤلفه‌ها و قواعد تفسیری کارآمد آن به عنوان یک ابزار ضروری با نگاهی نو، به تمام مخاطبان، آموزش داده شود؛ از جملۀ این مباحث، بحث مشتق، معنای تطابقی و التزامی با محوریت انواع مفاهیم، عام و خاص، مطلق و مقید، استعمال لفظ در اکثر از یک معنا و سیاق است.

آیت‌الله جوادی آملی، بر اساس آیات الهی و در نگاهی متمایز، محبّت نسبت به ذات مقدّس حق را دارای مراتب چهارگانه می‌داند. این مراتب از مرتبۀ عام موجودات به معنی میل ـ که بدون اراده و به شکل تکوینی است ـ آغاز می‌شود و در مرتبۀ بعد که باز عام است، به شکل ارادی و همراه با شعور ادامه می‌یابد. دو مرتبۀ بعد مختص انسان است و با بهره‌مندی از گوهر گرایش و علم به ذات همراه می‌شوند. این بهره، آسیب‌هایی نیز دارد که به شخص محبّ ـ نه به فیّاضیّت مطلق حق ـ برمی‌گردد. مرتبۀ نهایی محبّت، مختص انسان‌هایی است که محبّت خود را نه بر اساس نیازها و خواسته‌ها، بلکه در جهت برترین حبیب حق، حضرت ختمی مرتبت6 بنا می‌کنند. این مؤمنان که حبّ حق را نه در حرف و ادّعا، بلکه در سیرۀ عملی خود نشان می‌دهند، از عشق متقابل حضرت حق بهره‌مند می‌شوند؛ عشقی که برترین نعمت متنعّمان بهشت و بلکه خود بهشت و برترین مقام بهشتیان است. در این تحقیق، از روش توصیفی و تحلیلی استفاده شده است.

آیا قرآن کریم گزارشی متعارض با مفاد نظریۀ تکامل از آفرینش انسان طرح می‌کند؟ در پاسخ به این سؤال، پروفسور جیمز کلارک به عدم تعارض گزارش قرآن از آفرینش انسان با نظریۀ تکامل باور دارد. به باور وی آیات قرآن در مقام بیان چگونگی آفرینش نیست؛ از این رو، نمی‌توان نفی یا اثبات نظریۀ تکامل را از آن استنتاج کرد. این مقاله می‌کوشد این دیدگاه را گزارش کرده، آن را بر اساس دیدگاه‌های تفسیری علامه طباطبایی و آیت‌الله جوادی آملی از آیات خلقت انسان و با استفاده از روش تفسیر اجتهادی قرآن به قرآن، ارزیابی و نقد کند. نتیجه‌ای که مقاله به آن دست یافته، این است که با توجه به دلالت روشن برخی آیات قرآن بر چگونگی آفرینش انسان نخستین، نظریۀ اجمال آیات آفرینش انسان در قرآن (نظریۀ پروفسور کلارک) رد می‌شود و قرآن به‌روشنی بر نفی آفرینش تکاملی انسان دلالت دارد.

قرآن کریم آخرین و کامل‌ترین کتاب آسمانی است که خدای متعال آن را برای هدایت بشر فرستاده است. از زمان نزول قرآن، گروه‌های گوناگونی به مخالفت با این کتاب آسمانی پرداخته‌اند و این مخالفت‌ها تا امروز ادامه داشته است. افزون بر مخالفت‌های دشمنان اسلام با قرآن که امری طبیعی است، گاهی خود مسلمانان نیز دیدگاه‌هایی بیان کرده‌اند که نتیجۀ آن‌ها بی‌اثر شدن احکام یا معارف قرآن و حجیت نداشتن آن‌هاست. آقای محمد مجتهد شبستری دیدگاهی بیان کرده است که بر اساس آن، نه معانی قرآن کریم از جانب خدای متعال است و نه الفاظ آن، بلکه هردو ساخته و پرداختۀ پیامبر اکرم6 است. او برای اثبات ادعای خود دلایلی ذکر کرده است؛ از جمله این‌که اگر قرآن کلام موجودی جز انسان باشد، برای انسان‌ها فهم‌پذیر نخواهد بود. به گفتۀ وی خود آیات قرآن نیز بر این مطلب دلالت دارند که این کتاب سخنان خود پیامبر6 است، نه کسی دیگر. همچنین به اعتقاد وی قرآن کتاب قانون نیست و در آن هیچ حکم ابدی‌ای وجود ندارد و احکام ذکرشده در قرآن، به جامعۀ حجاز در زمان پیامبر6 اختصاص دارند. در این مقاله، دیدگاه‌های وی و ادلۀ آن‌ها بررسی و دلایل نادرستی آن‌ها توضیح داده شده و روشن شده است که هیچ‌یک از دلایل نامبرده، توان اثبات این ادعا را ندارند که الفاظ و معانی قرآن کریم ساختۀ پیامبر اکرم6 است. بر خلاف این ادعا، مقالۀ حاضر استدلال می‌کند که علاوه بر معانی قرآن کریم، الفاظ آن نیز از جانب خدا نازل شده و پیامبر6 ذره‌ای آن را تغییر نداده است. قرآن کریم تمام شرایط و اوصاف لازم را نیز برای آن‌که کتاب قانون باشد، دارد و قوانین و احکام آن تا ابد معتبر و حجت هستند.

در این مقاله که به تبیین مدرسۀ تفسیری علامه عبدالله جوادی آملی می‌پردازد، علاوه بر بحث دربارۀ «منهج تفسیری» و «گرایش تفسیری» ایشان، به «مبانی تفسیری» و نیز «شرایط مفسر» از منظر این مفسر و معرفی «شاخصه‌های ساختاری و محتوایی تسنیم»، اثر گرانسنگ تفسیری ایشان، پرداخته می‌شود. گفتنی است که چون بنای مقاله بر اختصار است، در بسیاری از موارد، از تعلیل مدعاها پرهیز شده است؛ همچنین بسیاری از عبارات مقاله، متنی و نیازمند شرح و تفصیل است که برای شرح آن‌ها می‌توان به آثار ایشان مراجعه کرد. پس از اشاراتی به معناشناسی مدرسه و مکتب، ویژگی‎های مدرسۀ تفسیری استاد جوادی آملی در 3 بخش مبانی صدوری، دلالی و مبانی مربوط به متن، تببین می‎شود. در بخش پایانی به برخی از ویژگی‎های «تسنیم»، اثر تفسیری استاد جوادی آملی پرداخته می‎شود.

د ر طول تاریخ، محوری ترین موضوعی که انبیای الهی کوشیده اند مردم را به سوی آن سوق دهند اصل توحید و نفی شرک بوده است. از جمله این تلاش ها، رویکرد های استدلالی و عقلانی حضرت ابراهیم علیه السلام است که در قرآن کریم منعکس شده است. وی در مواجهه فکری با مشرکان زمان خود برای نفی ربوبیت ستارگان و ماه و ... و اثبات توحید ربوبی ، از برهان بهره می گیرد. تبیین های مختلفی از این برهان همچون برهان حدوث، حرکت و امکان(ماهوی) صورت گرفته است.یکی دیگر از این تبیین ها برهان محبت است.برهان محبت، استدلالی عقلی است که با محبت فطری پیوند خورده و فراتر از برهان های فلسفی و کلامی متعارف قرار می گیرد. این پژوهش با روش استنادی- تحلیلی- استنباطی، ضمن اشاره به تبیین های مختلف، به واکاوی این تبیین می پردازد.

برخی آیات قرآن کریم، معانی بنیادینی دارند که به آن‌ها غررالآیات می‌گویند. یکی از این آیات، که آموزه‌های اجتماعی قرآن بر آن مترتب است، آیۀ 213 سورۀ بقره است. دیدگاه مفسران دربارۀ معنای «امت واحد» در آیه، متعدد و گاه متقابل است. هدف مقاله، عرضۀ مفهوم درست امت واحد است؛ ازاین‌رو، دیدگاه مفسران شیعه و اهلِ‌سنت را گردآوری، تحلیل و ارزیابی کرده و به این نتیجه رسیده است که دیدگاه‌های مبتنی بر تفسیر امت واحد به امت هدایت‌یافته، امت گمراه، امت سردرگم، امت خردمند و ... نادرست و نظریۀ عبده در تفسیر المنار باتوجه‌به اصلاحات علامه‌طباطبایی و آیت‌الله جوادی درست است. براساس این دیدگاه، تفسیر اجمالی آیه این خواهد بود که طبیعت مردم زندگی اجتماعی است، لازمۀ زندگی اجتماعی ایجاد اختلاف است و عقل بشر به‌تنهایی نمی‌تواند اختلاف را رفع کند؛ پس نیازمند دریافت قوانین از منبع وحی به‌دست انبیای الهی است. ارسال رسولانی که بشارت‌دهنده و بیم دهنده‌اند و بعضی از آن‌ها کتاب دارند، از ابتدای خلقت بوده است، نه از زمان خاص و در مراحل خاص.

تأمل در متون دینی، به‌ویژه قرآن کریم و چگونگی فهم گزاره‎های گوناگون این متون از مشغله‎های دیرین دین‎پژوهان است. تلاش‎های تفسیری دلیل بر این مدعاست. ازسویی توجه به قرآن به‌عنوان متن آسمانی تحریف‌نشده، فرصت بهره‎گیری از روش‎های نوین بررسی متون را فراهم می‎آورد. یکی از این روش‎های نوین، بررسی‎های معناشناسانه است که می‎تواند باتوجه‌به ظرفیت‎هایش در خدمت قرآن و فهم معارف آن قرار گیرد. یکی از تفاسیر در دست تألیف در سدۀ حاضر، تفسیر تسنیم است. آیت‌الله‌جوادی آملی در این تفسیر، ضمن بررسی ترتیبی آیات، از روش تفسیر قرآن‌به‌قرآن مدد گرفته‎اند. گزینش این روش تفسیری و نیز نوع نگاه ایشان، باعث وجود برخی ملاحظه‌های معناشناسانه شده است؛ مانند توجه به شبکه‎های معنایی، روابط بینامتنی، سیاق آیات و مباحث لفظی. البته رسالت اصلی مفسر، تفسیر برمبنای اصول و قواعد معناشناسی، به‌ویژه معناشناسی شناختی نبوده است؛ ازاین‌رو به‌کارگیری آن پراکنده و نامنسجم است.

فهم آیات قرآن مستلزم داشتن مبانی درست برای فهم متن است. بررسی تطبیقی از روش‌هایی است که می‌تواند مزیت‌ها و نقایص روش‌های مختلف را نشان دهد. براساس پژوهش‌های جدید، زبان‌شناسی مدرن در شاخۀ معناشناسی شناختی کارایی خود را در درک مفهوم آیات قرآن نشان داده است. نظریۀ شناختی پیش‌نمونه با نظریۀ سنتی روح معنا هر دو می‌تواند در تحلیل معنای واژگان متشابه یا واژه‌هایی که در کاربردهای گوناگون و معانی متفاوت به‌کار می‌روند، استفاده شود؛ ازاین‌رو مقایسۀ این‌دو در یک دامنۀ مناسب می‌تواند موارد رجحان و کاربردی بودن هریک را روشن کند. علامه‌جوادی آملی در تفسیر خود، از این نظریه بسیار استفاده کرده است؛ ازاین‌رو از تحلیل ایشان برمبنای نظریۀ روح معنا برای مقایسۀ آن با تحلیل زبان‌شناسی شناختی استفاده کردیم. با مثال‌هایی از واژه‌های کاربردی در دو نظریه مانند میزان، عرش، تقوی، ذوق و تحلیل آیات در دو روش، تفاوت‌ها و شباهت‌های این دو نظریه در عمل روشن می‌شود.تفاوت‌ها بیشتر شامل اختلاف در معنای واحد است و نیز در میزان انعطاف معنایی در موقعیت‌های مختلف در این دو نظریه.