جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

میثم تمار یار وفادار امام علی (ع) در اواخر سال 60 هجری به دستور عبیدالله بن زیاد - کارگزار کوفه - و چند روز پیش از حادثه کربلا به دار آویخته شد. میثم تمار از خود چهار فرزند به نام‌های صالح، عمران، شعیب و یعقوب به یادگار گذاشت که با عنوان «وُلد میثم» شناخته می‌شدند. ایشان در نقل روایات اهل‌بیت (ع) سهیم بودند؛ همان‌گونه که میثم وفادار به امام علی (ع) بود. فرزندان میثم در شمار صحابه امام سجاد (ع) و صادقین (ع) بودند و گزارش‌ها و روایات باقی‌مانده از ایشان بیشتر مربوط به اهل‌بیت به‌ویژه امام علی (ع) و قیام قائم است. خاستگاه فرزندان میثم شهر کوفه بود و موالی بنواسد شناخته می‌شدند و شیعی‌مذهب بودند. در این پژوهش با مرور بر زندگانی فرزندان میثم، روایات برجای‌مانده ایشان که 55 روایت است، دسته‌بندی و تحلیل خواهد شد تا دغدغه‌های اصلی ایشان شناسایی شود. روایات فرزندان میثم درباره برتری‌های امام علی (ع)، قیام قائم و ویژگی‌های شیعیان از یک‌سو دارای زمینه و کارکرد تاریخی است و از سوی دیگر بیان‌کنندۀ دغدغه‌های گروهی از شیعیان نخستین است که به وسیله این روایات درصدد بازسازی و تعریف هویت خویش بودند.

عرفان اسلامی در جایگاه مسیری برای کشف حقیقت مطلق و بهره‌گیری از ظرفیت‌های نهفته انسانی، از طریق طی‌الارض و کرامت در سلوک معنوی جلوه‌گر می‌شود. کرامت، تجلی قدرت و محبت الهی و فراتر از اعمال خارق‌العاده، بیان‌کنندۀ کمال روحی و ارتقای معنوی انسان است. طی‌الارض نیز به‌مثابه مقام کشف صوری، نمادی از سیروسلوک عرفانی، امکان عبور از مرزهای مادی و ورود به قلمروهای معرفتی را فراهم می‌کند. این مفاهیم نه با هدف اثبات یا چگونگی عملکرد فیزیکی طی‌الارض، بلکه در جایگاه جلوه‌های ظاهری رشد معنوی، تجلی اسمای فعلی حق در قلب عارفان و مقامی از مراتب کمال انسانی نگریسته می‌شوند. بررسی متون دینی و حکمی و عرفانی، نقش این عناصر را در نیل به وحدت وجود و تکامل معنوی تبیین می‌کند. بنابراین کرامت و طی‌الارض ابزارهایی برای درک عمیق‌تر و اتصال به حقیقت الهی در زندگی عارفانه دانسته می‌شوند که به دستیابی به کمال انسانی و نزدیکی به خداوند منجر می‌گردد. با وجود شهرت این مفاهیم، تا کنون تحقیق ژرفی در رابطه با مبانی فلسفی، عرفانی و نقش آنها انجام نگرفته است. این نوشتار بر آن است تا نقش این مفاهیم را در سلوک عرفانی و رسیدن به معرفت الهی به ‌طور جامع بررسی کند.

«لقب» عنوانی است برگرفته از وجود صفتی در فرد که بر او اطلاق می‌شود. در منابع برای امام جعفر بن محمد (ع) مانند دیگر امامان لقب‌های فراوانی ذکر شده است؛ اما پرسش آن است که اولاً کدام‌یک از این القاب در منابع کهن آمده‌اند؟ و از میان آنها کدام لقب از دیرینگی و کاربست‌ بیشتری برخوردار است؟ دیگر اینکه ملقب‌شدن حضرت به آن عنوان به چه سبب بوده است؟ این نوشتار در راستای پاسخگویی به این پرسش‌ها، نخست با رجوع به منابع کهن بر اساس سیر زمانی نگارش منابع، القاب مطرح درباره حضرت استقرا و کهن‌ترین و پرکاربردترین آنها را مشخص کرده است؛ سپس دیدگاه‌های مطرح‌شده درباره چگونگی ملقب‌شدن امام به صادق را مورد بررسی و نقد قرار می‌دهد. یافته‌ها نشان می‌دهد لقب «صادق» کهن‌ترین و پرکاربردترین لقب حضرت بوده است و سبب آن نیز برآمده از اعتماد به صدق سخن در حدیث، در بستر علمی عصر امام ششم است.

جریان فکری قرآنیان یا سلفی‌گرایان شیعه با شعار بازگشت به قرآن و ادعای حذف خرافات در شیعه و طرح دیدگاه‌های کلامی سلفیت، برخی از بنیان‌های عقیدتی شیعه را که مبانی عقلی و کلامی و قرآنی متقن دارد، مورد تخطئه قرار داده است. مصطفی حسینی طباطبایی مؤلف تفسیر بیان معانی در کلام ربانی از جمله عناصر جریان فکری قرآنیان، در تفسیر خود با توسعۀ معنایی و مفهومی از «عبادت»، هرگونه اطاعت مطلق به همراه خضوع کامل را عبادت تعریف می‌کند و نیز با ادعای اینکه شرک همه مشرکان تاریخ شرک عبادی بوده است نه ربوبی، بسیاری از عقاید شیعه همچون توسل، استغاثه و شفاعت‌خواهی از معصومان (ع) را مصداق شرک عبادی می‌داند و بر عقاید شیعه تاخته است. در این مقاله به روش توصیفی - تحلیلی، دیدگاه مصطفی حسینی طباطبایی بررسی می‌شود و با آیات قرآنی به طور استدلالی بیان خواهد شد که برخلاف ادعای جریان سلفی‌گرایان شیعه (قرآنیان)، مشرکان افزون بر شرک عبادی، دارای شرک ربوبی نیز بوده‌اند.

شیخ هادی طهرانی (1253 - 1321 ق) از عالمان کمتر شناخته‌شده امامی است که در بسیاری از علوم دینی از کلام گرفته تا تفسیر، آرای متمایز و بدیعی را مطرح کرده است. او از جمله دانشمندان جریان‌سازی است که هم در زمان حیات و هم پس از آن، طرفدارانی از اهل نظر و دقت را با خود همراه کرده است. او و شاگردانش در جایگاه یک جریان فکری و کلامی از جمله در موضوع امام‌شناسی، دارای دیدگاه‌های متمایزی هستند که تا کنون بررسی نشده است. پرسش نوشتار حاضر این است که وی در مباحث امام‌شناسی چه دیدگاه‌هایی را ارائه کرده است؟ این مقاله با روش توصیفی در پی نشان‌دادن مطالبی است که شیخ هادی طهرانی و گاهی برخی از شاگردان او درباره امام و امامت مطرح کرده‌اند. در این نوشتار نشان داده می‌شود شیخ هادی، امامت را ربوبیت تنزیلی می‌داند و مقام امامت را حقیقت نبوت معرفی می‌کند؛ همچنین باور دارد امام دارای اقتضای نبوت است و تا زمانی که مانع نباشد، این اقتضا فعلیت می‌یابد و نیز تنها طریق معرفت به خدا را امام می‌دانند.

در بررسی اوضاع مذهبی سده چهارم تا ششم ایران، روزگار شهریاران خاندان سامان و دودمان بویه در آغاز سده چهارم، عصر آزادی اندیشه‌ها در ایران (با ویژگی بی‌آزاری و نوازش آیین‌ها) است؛ اما با گذشت روزها و قدرت‌گرفتن ترکان غزنوی و سلجوقی، سخن‌سرایان شیعی گوشه‌گزین و خوار شدند. در بررسی این سه سده به نام‌های پرارزشی در تاریخ ادبیات برمی‌خوریم که دوستداران آل زهرا و نخستین و بزرگ‌ترین پاس‌دارنده باورهای تشیع بوده‌اند و با آنکه در درازنای زندگانی به تاوان مهر حیدر، جای و جاه‌شان ناشناخته و نادیده ماند، سرافرازی پناهندگی به ریسمان استوار احمدی را در کارنامه مینوی خویش دارند و از نامورترین چهره‌های ادبی این سرزمین به شمار می‌روند. در این نوشتار همراه با بررسی پیوستگی‌های تشیع و ادب فارسی و بازشناسی نمایندگان شایان نگرش تشیع در شعر فارسی این سه سده، گرایش‌های شیعیانه چند سراینده بانام و نشان‌گذار (رودکی، کسائی، ناصرخسرو، فردوسی، خاقانی و انوری) بررسی می‌شود. بودن شماری از چامه‌گویان نامور ایران همچون رودکی، کسائی، فردوسی، ناصرخسرو و ... که از دید فنی و هنری پیشوا و پیش‌نشین سرودگویان زبان و ادب پارسی و از یاوران اهل‌بیت پاک و دوستدار اهل عبا بوده‌اند و در زمانه سختگیری بر شیعیان، با دلیری و بی‌باکی کم‌مانند مهربانی خود را به آل یاسین آشکار کرده‌اند، پرده‌ای از پیروزی معنوی مذهب تشیع را در آن روزگاران نمایان می‌کند.

از جمله مبانی ملاصدرا حرکت جوهری است. به اعتقاد وی آدمی در پرتو حرکت جوهری یک سیر تکاملی پیش‌رو دارد و تمام مراتب لازم را طی می‌کند تا به حقیقت نهایی دست ‌یابد. از نگاه صدرا هر کس که قادر باشد قوۀ نظری و عملی خود را به کمال نهایی برساند، همچون نبی غرق در شهود جمال حق شده است؛ به‌‌طوری که هیچ چیزی او را از اشتغال به نور الهی باز نمی‌دارد. صدرا شهود را به اقسامی تقسیم می‌کند و آخرین آن را به شهود روحی اختصاص داده است که شخص در این مرحله، روح حقایق را به­حسب استعداد روحی و بدون واسطه دریافت می‌کند. بحث وحی در فلسفۀ ملاصدرا با رویکرد متفاوت فلسفی، کلامی و عرفانی مطرح است. در رویکرد عرفانی کشف و شهود را به میان آورده است و آن را به حقیقت محمدیه مرتبط می‌کند؛ ازاین‌رو نسبت وحی رسالی و شهود عرفانی در نظر ملاصدرا ابتدائاً مبتنی بر منشاء آن است؛ زیرا وحی رسالی در همۀ مراتب از بالا به پایین رخ می‌دهد و شهود عرفانی از پایین به بالا پدید می‌آید.

پس از وفات پیامبر اکرم (ص) قبایل عرب که پیش از آن به حکومت‌های متمرکز کمتر تمایل داشتند، به مرور زمان به نظام حکومتی متمرکز روی آوردند. موضوع مشروعیت خلافت، به­ویژه در میان شیعیان امامیه به یکی از موضوعات مهم در تاریخ اسلام تبدیل شد. شیعیان امامیه با تأکید بر اصول مشروعیت قدرت در اسلام، نظام معرفتی و اپیستمولوژیکی را پایه‌گذاری کردند که تأثیرات عمیقی بر جامعۀ اسلامی گذاشت. پژوهش حاضر به بررسی این موضوع می‌پردازد که چگونه این نظام معرفتی در مناقشات مشروعیت خلافت عباسیان و علویان تأثیر گذاشته‌ است. با تحلیل متون تاریخی و روایی، مشخص شده است که این باورها نقش بنیادینی در این مناقشات ایفا کرده‌اند. این مناقشات، ریشه در اختلافات اعتقادی و سیاسی میان دو گروه دارد. عباسیان که خود را نسبت به علویان فاقد مشروعیت کافی می‌دیدند، به­دنبال اثبات مشروعیت خویش از طریق استدلال‌های شرعی و سیاسی بودند. در مقابل، علویان با تکیه بر اموری همچون رابطۀ خویش با پیامبر اکرم (ص)، حق وراثت، نسب والا و امامت، خود را به­عنوان وارثان واقعی خاندان پیامبر (ص) وجانشینان بر حق او می‌دانستند. تحلیل نظام معرفتی شیعۀ امامیه در این مناقشات می‌تواند دریچه‌ای تازه به­سوی فهم عمیق‌تر از این تحولات تاریخی و تأثیرات طولانی‌مدت آن بر جهان اسلام باز کند.

ساختارشکنی (شکلی از تحلیل فلسفی و ادبی) عمدتاً برگرفته از کارهای ژاک دریدا است که تمایزات مفهومی اساسی یا «تضادها» را از طریق بررسی دقیق زبان و منطق فلسفی بررسی می‌کند. این روش برای بررسی متون، رویکرد و شیوه نویسندگان استفاده می‌شود. تفسیر تأویل الآیات الظاهره یکی از تفاسیرِ به‌نوعی باطنی و با رویکرد اخباری است که در مواردی رویکرد نوآورانه دارد. باتوجه به این دو مطلب، این سؤال مطرح می‌شود: «با بررسی روش استرآبادی در تأویل الآیات الظاهره بر اساس روش ساختارشکنی دریدا آیا نویسنده دست به ساخت‌شکنی معنا زده است؟». با بررسی انجام‌شده مشخص شد که استرآبادی با این نگرش که باطن قرآن فرازمانی است، وحدت معنایی ظاهر قرآن را زیر سؤال برده و با آشکار ساختن معنای باطن قرآن تفسیری نو از ظاهر آن پدید آورده که در آن، بر خلاف تفاسیر قرآن به قرآن، اولویت با حاشیه فرامتنی قرآن است؛ او در این نگاه، همراه با دریدا قدم برداشته است. اما در نگاه انسانی به معنا، بر خلاف دریدا و با تمسک به امر قدسی، نوعی جدید از ساختارشکنی را ارائه داده که در مقابل عرف‌گرایی ظاهر قرآن قابل ارزیابی است. وی دیالکتیک جدید را روشن‌کننده معنای باطنی می‌خواند، با این تفاوت نسبت به دریدا که تفسیر این دیالکتیک را تنها در حیطه معصومان می‌داند. وی در مواردی معانی را با بهره‌گیری از پدیده جانشینی تفسیر می‌کند، ازاین‌رو برخلاف روش ساختارگرایی، همنشینی را معیار معناداری نمی‌داند؛ چیزی که دریدا نیز بر آن تأکید دارد.

نماز عطیه یا نماز جعفر طیار یکی از نماز­های شناخته شدۀ مسلمانان و منسوب به جعفر طیار، برادر امام علی (ع) است. با وجود آنکه روایت­های مذهبی به­خوبی در ارتباط با این نماز مطالبی را بیان کرده­اند؛ اما تاکنون اهمیت این نماز از حیث آثار مادی به­جای­مانده از آن مورد مطالعه قرار نگرفته است. از همین روی ضرورت دارد پرسش­هایی همچون اهمیت و جایگاه این نماز در نگاه مسلمانان صدر اسلام و نمودهای مادی آن مورد مطالعه قرار گیرد. هدف اصلی این پژوهش بررسی و مطالعۀ اهمیت نماز عطیه در قرون اولیۀ اسلامی است که بر پایۀ بررسی استنادات منابع مذهبی، تاریخی و برخی شواهد باستان­شناسی صورت می­پذیرد. در نتیجۀ این پژوهش چنین مشخص می­شود که نماز عطیه نه­تنها از نماز­های بسیار معتبر محسوب می شود و به­دفعات در منابع مکتوب بدان اشاره شده است؛ بلکه در برخی از کتیبه­های چوبی به­کاررفتۀ در دورۀ آل­بویه نیز می­توان نمودی از آن را ملاحظه کرد که به سفارش امیر عضد­الدولۀ دیلمی ساخته شده بودند. با توجه به این موارد چنین می­توان بیان کرد که این نماز از قرون اولیۀ اسلامی به ­بعد، جایگاهی ویژه نزد بسیاری از مردم عادی و حتی حاکمان وقت، داشته است.