جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از سکونت‌گاه امیرالمؤمنین(ع)و حضرت صدیقۀ طاهره(س) غالباً با تعبیر «بیت فاطمه(س)» یاد می‌شود؛ اما در شماری از منابع تاریخی، از مکانی در بقیع با عنوان «دار علی(ع)» نیز نام برده شده که آن را به امیرالمؤمنین(ع)نسبت داده‌اند. با آنکه منابع تاریخی به‌تفصیل به اوضاع مدینه و بقیع پرداخته‌اند، یا ذکری از «دار علی(ع)» در میان نیست، یا تنها بدون تعیین موقعیت دقیق، از کنار آن گذشته‌اند. شماری از محققان با استناد به مساحت اندک و نیز نزدیکی «بیت فاطمه(س)» به مسجدالنبی و منزل پیامبر(ص)، این خانه را برای وقوع برخی رویدادهای مهم صدر اسلام، از جمله حوادث پس از رحلت پیامبر(ص)، نامناسب دانسته‌اند؛ از این‌رو یا اصل این وقایع را انکار می‌کنند یا با دیده تردید بدان می‌نگرند. این مقاله، پژوهشی است توصیفی-تحلیلی که داده‌های آن به شیوۀ کتابخانه‌ای گردآوری شده و با روش تحلیل محتوای کیفی، مبتنی بر منابع حدیثی فریقین، تاریخ اسلام، تاریخ مدینه، آثار شرح‌حال‌نگاری (تراجم، طبقات و انساب)، سفرنامه‌ها و دیگر منابع مرتبط، به بازسازی موقعیت مکانی و حدود «دار علی(ع)» در بقیع می‌پردازد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد امیرالمؤمنین(ع)از زمان ازدواج، پیش و پس از سکونت در «بیت فاطمه(س)»، در آغازِ بقیعِ امروزی، خانه‌ای وسیع در اختیار داشته‌اند که محل سکونت ایشان و حضرت صدیقۀ طاهره(س) بوده و بسیاری از وقایع سرنوشت‌ساز صدر اسلام، به‌ویژه رخدادهای پس از رحلت پیامبر(ص)، در همان‌جا رخ داده است.

جایگاه و مفهوم امامت، یکی از بنیادی‌ترین ارکان اندیشه‌ای مکتب اسماعیلیه به ‌شمار می‌رود. تبادل اندیشه برای پاسخ به تردیدها و مقابله با شبهات اعتقادیِ پیچیده در دوره‌های مختلف تاریخی، همراه با تشکیل حکومت فاطمیان و نیاز به بهره‌گیری از پشتوانه‌های نظریِ نیرومند برای تحکیم بنیان‌های فکری، موجب شد اسماعیلیان به آموزه‌های نوافلاطونی و رویکردهای تأویل‌گرایانه -و گاه غلوآمیز- برخی داعیان دگراندیش گرایش یابند؛ داعیانی که سال‌ها در ایران زیستند و با حکمت ایران باستان آشنایی عمیقی داشتند. این پژوهش بر پایۀ تحلیل متون کلامی و اعتقادی اسماعیلیه انجام شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که تحولات تاریخی، مبانی اعتقادی و کلامی این مکتب را به‌سمت تغییرات معنایی در موضوع امامت سوق داده است. این دگرگونی‌های بنیادین، زمینه‌ساز بازخوانی، بازاندیشی و دگرگونی‌های ساختاری عمیق در آرا و نظریه‌های علمای اسماعیلیه شد. در نتیجه، عالمان اسماعیلی با شناخت دقیق از ضعف‌ها و کاستی‌های دستگاه فکری موجود و آگاهی از تحولات جاری، به‌سوی بازطراحی نظام فکری و بازخوانی نظریۀ امامت بر پایۀ نیازهای زمانه گام برداشتند و در پی آن، تحولی ژرف در مبانی کیهان‌شناسی اسماعیلیه پدید آمد.

یکی از مهم‌ترین مسائلی که ذهن دانشمندان خداباور را درگیر کرده است، استکمال نفس انسان بعد از حیات دنیوی اوست. برخی فلاسفه و متکلمان مسلمان منکر چنین تکاملی شده‌اند و گروهی نیز برای آن استدلال‌هایی مطرح کرده‌اند. در بین عرفا سیدحیدر آملی به‌عنوان یک عارف شیعی به این سؤال پاسخ مثبت داده است. تحقیق پیشِ رو با روش توصیفی-تحلیلی از طریق شش مبنا، به اثبات این مسئله پرداخته است. این مبانی عبارت‌اند از: «تجدد امثال، تجسم اعمال، شفاعت، چینش عوالم هستی، خیال و حرکت حبی». از دیدگاه سیدحیدر، عالم خیال و چینش عوالم هستی، بستری برای حرکت و تکامل برزخی انسان ایجاد می‌کند و بر مبنای تجدد امثال، انسان در هیچ عالمی ایستایی ندارد؛ بلکه لحظه‌به‌لحظه در حال حرکت و رشد است و این حرکت بر پایۀ عشق و محبت به حق‌تعالی، انسان را در عوالم برزخی سیر می‌دهد و سبب تکامل او می‌شود. شفاعت نیز نشانگر رشد اخروی انسان است؛ زیرا چه موجب ارتقای او در بهشت گردد و چه سبب نجات او از جهنم، در هر حال دلالت بر تکامل انسان در آخرت دارد. افزون بر این، قوۀ خیالِ انسان نیز عاملی برای خلق صور خیالی و ارتباط با عالم مثال است و همین امر، زمینهٔ تکامل او را فراهم می‌سازد.

«خاندان ابودُلَف» سلسله‏ای عرب‏تبار بودند که در «حیره»‏ می‌زیستند. با گسترش اسلام، ساکن کوفه شدند و گرایش شیعی یافتند. بزرگان این خاندان در اظهار عقیدۀ مذهبی خود استوار و بی‏پروا بودند و در کشتن دشمنان امیرالمؤمنین؟ع؟ درنگ نمی‌کردند. آنان برای یافتن پایگاهی برای مبارزه با بنی‌امیه رهسپار ایران شدند و در نزدیکی شهر «اراکِ» امروزی سکونت گزیدند و به غارت کاروان‏هایی پرداختند که به دربار امویان فرستاده می‌شد. با شروع دعوت عباسیان، ابتدا به آنان پیوستند؛ اما در ادامه از ایشان جدا شدند؛ گاه به دشمنی و مقابله با آنان پرداختند، و گاه که توان رویارویی نداشتند، به‌ظاهر اطاعت می‌کردند؛ درحالی‌که در دل، آروزی نابودی آنان را داشتند. «خاندان ابودُلَف» در سال 225ق. «نخستین دولت امامی‏مذهب» را به ‏وجود آوردند. پنج حاکم این سلسله، نزدیک به شش دهه، بر بخش‌هایی از ایران حکومت کردند. سرانجام، اختلاف‌های درون خاندانی، و حملات عباسیان،‌ سبب سقوط آنان شد. این پژوهش با تکیه بر داده‌های کتابخانه‌ایِ برگرفته از منابع متنوّع تاریخی، رجالی، جغرافیایی و انساب، و با تحلیل این داده‌ها، نخستین دولت با مذهب امامی را بررسی کرده است؛ دولتی که تاکنون اثر مستقلی در معرفی آن نگاشته نشده است.

منشأ و زمان پیدایش تشیع اعتقادی، همواره دیدگاه‌های گوناگونی را در پی‌داشته است. برخی نظریه‌پردازان برآنند که «تشیع اعتقادی» برآمده از اندیشه‌های برون‌دینی بوده و برخی دیگر آن را دچار انقطاع تاریخی از عصر نبوی و برساختۀ اواخر قرن نخست هجری شمرده‌اند. حاصل این نظریه‌ها، انکار اصالت تاریخی مکتب تشیع و برساخته‌بودن این مکتب در نتیجۀ انحراف از تعالیم قرآنی و نبوی است. در مقابل، اندیشمندان شیعی و برخی مستشرقان معتقدند که تشیع اعتقادی، برایند فهم روشمند از تعالیم قرآنی و سنت نبوی در پرتو تفسیر اهل‌بیت؟عهم؟ از این معارف است. آنان برای اثبات این نظریه، راه‌های مختلفی را برگزیده‌اند. بررسی اندیشه‌ها و وابستگی‌های فکری برخی از صحابه پیامبر؟ص؟ و اهل‌بیت؟عهم؟ در قرون نخست، یکی از این روش‌ها است که ‌در این نوشتار به‌عنوان نمونه با ژرف‌اندیشی در گزارش‌های تاریخی، تراجم‌نگاری و حدیثی درباره یکی از اصحاب خاص امیرالمومنین؟ع؟ به نام «اصبغ بن نباته» نشان داده‌ایم. وی در نتیجۀ پیوند فکری-سیاسی که با خاندان وحی و برخی شیعیان داشته، به اندیشه‌های خاص شیعی همچون امامتِ امیرالمومنین؟ع؟، عصمت، علم ویژه، برائت، مهدویت، رجعت و بداء باور داشته است.

ایالت گلگت-بلتستان در شمال‌شرقیِ پاکستان واقع است و اکثریت ساکنان آن را شیعیان تشکیل می‌دهند. این ایالت از نظر اقتصادی منطقه‌ای راهبردی محسوب می‌شود و از ظرفیت‌های فراوانی در حوزه‌های فرهنگی، آموزشی، اجتماعی و سیاسی برخوردار است که می‌توان از آنها برای توسعۀ جامعۀ شیعی بهره برد. بهره‌گیری از این ظرفیت‌ها می‌تواند زمینه‌ساز حضور مؤثر شیعیان در ساختارهای حکومتی محلی باشد و آنان را در مسیر حل و بهبود مسائل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی یاری رساند. با این‌همه، این منطقه با مجموعه‌ای از چالش‌های چندوجهی مواجه است؛ ازجمله در حوزه‌های سیاست، فرهنگ، آموزش و اقتصاد. بخشی از این چالش‌ها ریشه در مشکلات داخلی دارد؛ نظیر پایین‌بودن سطح سواد عمومی، کمبود مراکز آموزش عالی، و گسترش فقر اقتصادی. برخی عوامل بیرونی نیز در بروز این دشواری‌ها مؤثرند؛ ازجمله نبود انسجام در روابط سیاسی میان گروه‌های شیعی. با این‌ حال، در پرتو برنامه‌ریزی جامع و راهکارهای سنجیده، می‌توان این چالش‌ها را به فرصت‌هایی برای رشد و شکوفایی جامعه شیعه در منطقه تبدیل کرد. بر این اساس، مسئلهٔ محوری پژوهش حاضر آن است که چالش‌های فرهنگی، آموزشی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی شیعیان ایالت گلگت-بلتستان کدام‌اند و چه راهکارهایی برای مواجهه با این چالش‌ها وجود دارد. این مقاله با رویکردی توصیفی-تحلیلی و به روش میدانی، درصدد بررسی این چالش‌ها و ارائهٔ راهکارهای مؤثر برای ارتقای وضعیت شیعیان این منطقه است. ازجملۀ راهکارهای پیشنهادی می‌توان به تأسیس مدارس و مراکز فرهنگی و آموزشی، راه‌اندازی دانشگاه‌ها، توسعهٔ صنعت گردشگری، ایجاد واحدهای تولیدی و کارخانه‌ها، و بهره‌برداری از منابع آبی رود سند برای احیای زمین‌های کشاورزی اشاره کرد.

شیخ هادی طهرانی (1253 - 1321 ق) از عالمان کمتر شناخته‌شده امامی است که در بسیاری از علوم دینی از کلام گرفته تا تفسیر، آرای متمایز و بدیعی را مطرح کرده است. او از جمله دانشمندان جریان‌سازی است که هم در زمان حیات و هم پس از آن، طرفدارانی از اهل نظر و دقت را با خود همراه کرده است. او و شاگردانش در جایگاه یک جریان فکری و کلامی از جمله در موضوع امام‌شناسی، دارای دیدگاه‌های متمایزی هستند که تا کنون بررسی نشده است. پرسش نوشتار حاضر این است که وی در مباحث امام‌شناسی چه دیدگاه‌هایی را ارائه کرده است؟ این مقاله با روش توصیفی در پی نشان‌دادن مطالبی است که شیخ هادی طهرانی و گاهی برخی از شاگردان او درباره امام و امامت مطرح کرده‌اند. در این نوشتار نشان داده می‌شود شیخ هادی، امامت را ربوبیت تنزیلی می‌داند و مقام امامت را حقیقت نبوت معرفی می‌کند؛ همچنین باور دارد امام دارای اقتضای نبوت است و تا زمانی که مانع نباشد، این اقتضا فعلیت می‌یابد و نیز تنها طریق معرفت به خدا را امام می‌دانند.

عرفان اسلامی در جایگاه مسیری برای کشف حقیقت مطلق و بهره‌گیری از ظرفیت‌های نهفته انسانی، از طریق طی‌الارض و کرامت در سلوک معنوی جلوه‌گر می‌شود. کرامت، تجلی قدرت و محبت الهی و فراتر از اعمال خارق‌العاده، بیان‌کنندۀ کمال روحی و ارتقای معنوی انسان است. طی‌الارض نیز به‌مثابه مقام کشف صوری، نمادی از سیروسلوک عرفانی، امکان عبور از مرزهای مادی و ورود به قلمروهای معرفتی را فراهم می‌کند. این مفاهیم نه با هدف اثبات یا چگونگی عملکرد فیزیکی طی‌الارض، بلکه در جایگاه جلوه‌های ظاهری رشد معنوی، تجلی اسمای فعلی حق در قلب عارفان و مقامی از مراتب کمال انسانی نگریسته می‌شوند. بررسی متون دینی و حکمی و عرفانی، نقش این عناصر را در نیل به وحدت وجود و تکامل معنوی تبیین می‌کند. بنابراین کرامت و طی‌الارض ابزارهایی برای درک عمیق‌تر و اتصال به حقیقت الهی در زندگی عارفانه دانسته می‌شوند که به دستیابی به کمال انسانی و نزدیکی به خداوند منجر می‌گردد. با وجود شهرت این مفاهیم، تا کنون تحقیق ژرفی در رابطه با مبانی فلسفی، عرفانی و نقش آنها انجام نگرفته است. این نوشتار بر آن است تا نقش این مفاهیم را در سلوک عرفانی و رسیدن به معرفت الهی به ‌طور جامع بررسی کند.

میثم تمار یار وفادار امام علی (ع) در اواخر سال 60 هجری به دستور عبیدالله بن زیاد - کارگزار کوفه - و چند روز پیش از حادثه کربلا به دار آویخته شد. میثم تمار از خود چهار فرزند به نام‌های صالح، عمران، شعیب و یعقوب به یادگار گذاشت که با عنوان «وُلد میثم» شناخته می‌شدند. ایشان در نقل روایات اهل‌بیت (ع) سهیم بودند؛ همان‌گونه که میثم وفادار به امام علی (ع) بود. فرزندان میثم در شمار صحابه امام سجاد (ع) و صادقین (ع) بودند و گزارش‌ها و روایات باقی‌مانده از ایشان بیشتر مربوط به اهل‌بیت به‌ویژه امام علی (ع) و قیام قائم است. خاستگاه فرزندان میثم شهر کوفه بود و موالی بنواسد شناخته می‌شدند و شیعی‌مذهب بودند. در این پژوهش با مرور بر زندگانی فرزندان میثم، روایات برجای‌مانده ایشان که 55 روایت است، دسته‌بندی و تحلیل خواهد شد تا دغدغه‌های اصلی ایشان شناسایی شود. روایات فرزندان میثم درباره برتری‌های امام علی (ع)، قیام قائم و ویژگی‌های شیعیان از یک‌سو دارای زمینه و کارکرد تاریخی است و از سوی دیگر بیان‌کنندۀ دغدغه‌های گروهی از شیعیان نخستین است که به وسیله این روایات درصدد بازسازی و تعریف هویت خویش بودند.

در بررسی اوضاع مذهبی سده چهارم تا ششم ایران، روزگار شهریاران خاندان سامان و دودمان بویه در آغاز سده چهارم، عصر آزادی اندیشه‌ها در ایران (با ویژگی بی‌آزاری و نوازش آیین‌ها) است؛ اما با گذشت روزها و قدرت‌گرفتن ترکان غزنوی و سلجوقی، سخن‌سرایان شیعی گوشه‌گزین و خوار شدند. در بررسی این سه سده به نام‌های پرارزشی در تاریخ ادبیات برمی‌خوریم که دوستداران آل زهرا و نخستین و بزرگ‌ترین پاس‌دارنده باورهای تشیع بوده‌اند و با آنکه در درازنای زندگانی به تاوان مهر حیدر، جای و جاه‌شان ناشناخته و نادیده ماند، سرافرازی پناهندگی به ریسمان استوار احمدی را در کارنامه مینوی خویش دارند و از نامورترین چهره‌های ادبی این سرزمین به شمار می‌روند. در این نوشتار همراه با بررسی پیوستگی‌های تشیع و ادب فارسی و بازشناسی نمایندگان شایان نگرش تشیع در شعر فارسی این سه سده، گرایش‌های شیعیانه چند سراینده بانام و نشان‌گذار (رودکی، کسائی، ناصرخسرو، فردوسی، خاقانی و انوری) بررسی می‌شود. بودن شماری از چامه‌گویان نامور ایران همچون رودکی، کسائی، فردوسی، ناصرخسرو و ... که از دید فنی و هنری پیشوا و پیش‌نشین سرودگویان زبان و ادب پارسی و از یاوران اهل‌بیت پاک و دوستدار اهل عبا بوده‌اند و در زمانه سختگیری بر شیعیان، با دلیری و بی‌باکی کم‌مانند مهربانی خود را به آل یاسین آشکار کرده‌اند، پرده‌ای از پیروزی معنوی مذهب تشیع را در آن روزگاران نمایان می‌کند.