جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ارزیابی و داوری بین آرا و اندیشه‌های مختلف درباره مسائل و مطرح‌کردن راه‌حل برای برطرف‌کردن این اختلاف‌ها از جمله مسائلی است که در سنت فلسفی ما وجود داشته است. کتاب الجمع بین رأیی الحکیمین ابونصر فارابی، که به بررسی دیدگاه‌های افلاطون و ارسطو می‌پردازد، به نوعی عهده‌دار چنین چیزی است و کوشیده است با ارزیابی دیدگاه‌های این دو فیلسوف و داوری درباره آن، به تبیین نقاط اشتراک و اختلاف بین آن‌ها بپردازد. اثر دیگری که باز هم در همین سنت ارزیابی و داوری بین دیدگاه‌های مختلف می‌گنجد محاکمات قطب‌الدین رازی است که به محاکمه و داوری بین دو شارح اشارات و تنبیهات ابن‌سینا، یعنی شرح فخرالدین ‌رازی و خواجه نصیرالدین طوسی پرداخته است. از این دو اثر که بگذریم، به آثار دیگری نیز می‌توان اشاره کرد که در آن‌ها فلاسفه با نگاهی به آثار و دیدگاه‌های گذشتگان درباره مسائل مختلف به داوری و ارزیابی دیدگاه‌ها پرداخته‌اند و در خلال این تضارب آرا رأی و نظر مختار خود را درباره مسئله‌ای خاص بیان کرده‌اند، از جمله ملاصدرا در حکمت متعالیه، که از آثار فاخر اسلامی است، در مسائل مختلفی که بیان می‌کند ضمن بیان دیدگاه‌ها و آرای مختلفی که درباره هر مسئله موجود است به داوری درباره اندیشه‌های مختلف می‌پردازد و سپس در خلال مباحث نظر مختار خود را بیان می‌کند.

در تاریخ فلسفه از دیرباز سنت براین بوده است که برای فهم بهتر آثار بزرگ فیلسوفان، شرح‌های گوناگونی نگاشته شود، چنان‌که گاهی خود این شرح‌ها به آثاری ماندگار و بزرگ تبدیل شده‌اند. وجود و زمان نیز از آثار فلسفی بزرگ عصر ماست که معانی دشوار آن، انگیزۀ صاحب‌نظران برای نگارش شرح‌های متعدد بر آن را موجه می‌سازد. یکی از شرح‌های قابل استفاده، که به لحاظ حجم و تفصیل و دشواری بیان، مسیر اعتدال را برگزیده است، شرح آندرئاس لوکنر بر این اثر است، که در سال جاری با ترجمۀ دکتر احمدعلی حیدری وارد عرصۀ نشر شده است. این کتاب، اثری مفید و غنی برای علاقه‌مندان است که می‌توان آن را به‌عنوان منبعی دانشگاهی در اختیار دانشجویان مقاطع مختلف رشتۀ فلسفه و سایر رشته‌های مرتبط قرار داد. نوشتار پیش رو به معرفی کوتاه و ذکر ویژگی‌های این اثر می‌پردازد.

برای تحلیل جایگاه و اهمیت کتاب فیلسوفان هیتلر در حیات فکری ما، ابتدا سعی کرده‌ام با رویکردی انتقادی به وضعیت فلسفه در دانشگاه‌های ایران بپردازم. برای رسیدن به این مهم، چگونگی خوانشِ تاریخ‌ فلسفه در این گروه‌ها را با تحلیل نقش و جایگاه تاریخ فلسفه کاپلستون منتقدانه واکاوی کرده و سپس با یاری نظریه‌ها و روش‌های معاصرانی چون فوکو و سعید، تبعات و نتایج فقدان‌ها و کاستی‌های آن نوع خوانش را تحلیل کرده‌ام. ما در نقد فلسفۀ دانشگاهی از فقدان نظریه‌ها و رویکردهایی سخن می‌گوییم که در بافت کتاب فیلسوفان هیتلر تنیده شد‌ه‌است. پس از این نقد، در بخش بعدی مقاله، خود کتاب بررسی خواهد شد.

رنامۀ فلسفه برای کودکان با هدف پرورش تفکر انتقادی، تفکر خلاق و تفکر مراقبتی کودکان و نوجوانان توسط متیو لیپمن طراحی شده و یک دهه است که در کشور ما مورد توجه قرار گرفته است. تألیفاتی در زمینۀ نقد و بررسی این برنامه از منظر فلسفه و تربیت اسلامی صورت گرفته است، از جملۀ این تألیفات، کتاب نقد مبانی فلسفی فلسفه برای کودکان، نوشتۀ آقای دکتر علی ستاری است که با ادعای رویکرد به مبانی فلسفی تربیت اسلامی و با تأکید بر مبانی فلسفی حکمت متعالیه، به بررسی و نقد مبانی برنامۀ فلسفه برای کودکان پرداخته است. وقتی با نگاهی نقادانه، به ادعاها و نقدهای بیان شده در این کتاب نگاه می‌کنیم، به سوءبرداشت‌ها، مغالطات و ارجاعات نادرستی از جانب نویسنده مواجه می‌شویم، از جمله سوءبرداشت‌ها و مغالطات صورت گرفته مغالطۀ تفسیر نادرست، تعمیم شتاب‌زده، حمله به پهلوان پنبه، آوردن ادعای بدون دلیل، تناقض‌گویی و ضعف ارجاعات است که این مغالطات سبب شده است نتیجه‌گیری‌های نویسنده خلاف واقع باشد. در این مقاله ابتدا برای به دست دادن اطلاعات لازم به خواننده، مروری اجمالی به فصل‌های کتاب شده و سپس با ارائۀ شواهد و نمونه‌هایی از این کتاب، مغالطات و سوءبرداشت‌های نویسنده بررسی و نقد شده است.

در واژه‌نامۀ توصیفی منطق واژۀ ‘Eristic’ به «جدل» برگردانده شده و چنین تعریف گردیده است: «فنّی در مغالطه که در استدلال جهت ترغیب مخاطب برای پذیرفتن مطلبی بکار می‌رود». ما در این جستار پیشینۀ این واژه را تا مگاراییان نخستین پی‌جُسته‌ایم و سپس با کاوش در سه نوشتۀ ارسطو (جایگاه‌های بحث، ابطال‌های سوفیستی، و متافیزیک) و مقایسۀ آن‌ها با ترجمه‌های انگلیسی، عربی، و فارسی نشان داده‌ایم که برابر درست واژۀ یادشده «مشاغبه» یا «ستیزش» است. سپس با واشکافی سخنان ارسطو و سنجش آن‌ها با منطق الشفاء تعریف روشنی از آن به دست داده‌ایم.

کتاب قانون اخلاق برپایه نقد عقل به عقل تألیف استاد علی عابدی شاهرودی در سه‌ مرحله سامان یافته‌است: دیدگاه‌های ‏عمده و کلاسیک موجود درباب عقل عملی در فلسفه شرق (ابن‌مسکویه، ابن‌سینا، محقق طوسی، صدرالمتألهین، محقق سبزواری و ...) و نیز دیدگاه‌های عمده کلاسیک درباب اخلاق و عقل عملی در فلسفه غرب (ارسطو، دکارت، اسپینوزا و کانت) در ترتیبی تاریخی مورد شناسایی قرار گرفته‌است. این دیدگاه‌ها مستقیماً از اصلی‌ترین آثار این اندیشمندان گزارش و سپس شرح و تفسیر و سنجش شده‌اند. بااین‌حال گزارش، شرح و تفسیر نظریه کانت دربارۀ اخلاق و عقل عملی بخش‌های مهمی از این کتاب را به خود اختصاص داده‌است. کتاب در مرحلۀ نهایی تحت عنوان «تأسیسات اخلاق» به‌اجمال به نظریۀ اساسی مؤلف دربارۀ اخلاق می‌پردازد که از خلال ‏نقّادی عقل به‌طور محض و بدون مراجعه به تجربه حاصل شده‌است. ازجمله اساسی‌ترین بحث‌های این بخش می‌توان به تفسیر نوینی از آزادی اراده در کنار پاس‌داشت قانون علیت و علیت احاطی خداوند اشاره کرد، به‌نحوی که آزادی اراده بدون فرض واجب، امکان نخواهد داشت.

در این نوشتار درصددیم تا به بررسی کتاب فلسفۀ اخلاق جان دیویی بپردازیم. ازاین‌رو ضروری است به چهار موضوع پرداخته شود: پیشینۀ آثار تألیفی درخصوص فلسفه و اخلاق جان دیویی به زبان فارسی و تبیین نقاط قوت و ضعف آن؛ تبیین مسألۀ محوری کتاب؛ ضرورت انتشار این اثر؛ دستاوردهای علمی این اثر برای آموزش و پژوهش فلسفی در ایران. برای تبیین و پاسخ به این پرسش‌ها بخش‌هایی از کتاب تلخیص شده و گزارشی ارائه می‌شود. در انتها با توجه به مطالب کتاب پاسخ پرسش‌ها ارائه می‌شود.

تاکنون افزون‌بر صد کشور برنامۀ فلسفه برای کودکان را به‌صورت رسمی یا غیررسمی وارد نظام آموزش و پرورش خود کرده‌اند. بیش از یک دهه است که ادبیات این برنامه وارد ایران شده‌است و درمقام نظر و عمل با فرازوفرودهایی همراه بوده‌است. ترجمه و تألیف آثار در حوزۀ فبک، نگارش مقاله و پایان‌نامه، برگزاری کارگاه‌های تربیت مربی و اجرای فبک در برخی از نهادهای تربیتی بازتاب تلاش پژوهش‌گران این حوزه در کشور است. این نوشته به معرفی یکی از نمونه‌های موفق کتاب‌های استادان ایرانی این حوزه در سطح جهانی آن پرداخته‌است.

پروفسور دیتر میسگلد، بیش از سی سال در مؤسسۀ مطالعات تعلیم و تربیت اونتاریو در دانشگاه تورنتو، فلسفۀ تعلیم و تربیت درس می‌داد. اولین‌باری که به‌عنوان دانشجوی تحصیلات تکمیلی به این مؤسسه آمدیم، دریافتیم که پروفسور میسگلد در هاله‌ای از رازگونگی احاطه شده‌است. بسیاری بر ذکاوت و گسترۀ دانش و گه‌گاه شخصیتِ دلهره‌آورِ او صحه می‌گذاشتند. اما کنجکاویِ بسیاری نیز دربارۀ تغییراتِ فکریِ او و علتِ رویگردانیِ وی از فلسفه وجود داشت. به‌گفتۀ مدیر پیشینِ گروه فلسفه، «پانزده سالِ نخستی که دیتر به گروه فلسفۀ تعلیم و تربیت آمد، سرزنش‌مان می‌کرد که آن‌قدر که باید، فلسفی نیستیم. پانزده سالِ پایانی، ما را متهم می‌کرد که زیادی فلسفی هستیم.»[i] کنجکاو شده بودیم که چطور می‌شود کسی که آموزش‌های بی‌نظیری از متفکرانی دیده بود که شکل‌دهندۀ اغلب سننِ فلسفیِ قرن بیستم بوده‌اند، سرانجام از فلسفه روی برگردانَد و دیگر آن را مفید نداند. همین دگردیسی بود که در پیِ فهمش بودیم. میسگلد متفکری نامتعارف است: او نه چپ‌گرا و تندروست، نه به‌هیچ‌روی راست‌گرا. نه متفکری سکولار است، نه مارکسیستی ضددین. او به‌هیچ‌روی نویسنده یا فیلسوفی متعارف نیست. او نقشی برای خود قائل است که برای بسیاری عجیب به‌نظر می‌رسد و توضیح‌دادنِ آن به همگان دشوار است. به‌زودی بر ما آشکار شد که میسگلد از دسته‌بندی‌های ساده سرپیچی می‌کند: آن‌جاکه باید فلسفی می‌بود، سیاسی می‌شد و آن‌جاکه پاسخی سیاسی انتظار می‌رفت، رویکردی تاریخی درپیش می‌گرفت. ازآن‌جاکه ما هر دو مجذوب فلسفه‌ایم و دنبال فهم این‌که چرا میسگلد رفته‌رفته از آن روی برگرداند، انگیزۀ اصلی و پرسش راه‌برِ ما این است که: چرا کسی که در یکی از شورانگیزترین محیط‌های فلسفیِ قرن بیستم (دانشگاه هایدلبرگ) آموزش دیده‌است، آرام‌آرام از فلسفه روی برمی‌گردانَد؟ با میسگلد در پاییز ۲۰۰۵ گفت‌وگو کردیم و 75 سؤال از او پرسیدیم که در حال آماده‌کردن آن برای چاپ به‌شکل کتاب هستیم. در مقالۀ پیش‌رو، سه عامل اصلی‌ای را که بر هجرت او از فلسفه به سیاست رهایی‌بخش اثرگذار بوده، بررسی می‌کنیم: خوانشِ او از ریچارد رورتی، مواجهۀ شخصیِ او با بودیسم و باریک‌اندیشی‌های گاه ریشه‌ایِ او در سیاست جهانی و رژیم‌های امنیتیِ جدید، به‌ویژه در بستر آمریکای لاتین.

روزنه‌ای به اندیشه مارتین هیدگر اثر مایکل اینوود[i] استاد فلسفه ترینیتی کالج آکسفورد[ii]، در سال 1997 با عنوان Heidegger به زبان انگلیسی منتشر شد. پس از آن داوید برنفلد[iii] کتاب را با همین عنوان به زبان آلمانی ترجمه کرد و بدین‌ترتیب، این کتاب وارد حوزۀ ادبیات مربوط به هیدگر در زبان آلمانی شد. سرانجام این اثر را در سال 1395 دکتر احمدعلی حیدری، عضو هیئت علمی گروه فلسفه دانشگاه علامه طباطبایی به فارسی برگرداند و با همکاری مؤسسۀ نوارغنون و انتشارات علمی به چاپ رسید. چنان‌که از عنوان کتاب روشن است، نویسنده می‌کوشد روزنه‏ای به اندیشۀ غنی و دیریاب هیدگر بگشاید و خواننده را یاری کند تا اندک‌اندک دالان دشوار فهم سخن و اندیشۀ هیدگر را بپیماید. برای این کار بیشتر به اثر مهم هیدگر در دوران متقدم اندیشۀ او، یعنی کتاب وجود و زمان می‌پردازد. سپس درنگی کوتاه بر موضوع «هنر» نزد هیدگر دارد که غالباً به دوران پس از وجود و زمان، یعنی سال‌های گذار به نظرگاه متأخر بازمی‌گردد. کنار هم قرار‌گرفتن این دو نظرگاه در این‌جا خود مجال می‌دهد تا با تغییر نگرش هیدگر در این سال‌ها، یعنی آن‌چه به‌اصطلاح «گشت» ‏خوانده می‌شود، مواجه شویم.