جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در قرآنکریم آیاتی وجود دارد که نشانگر این مطلب است که خداوند از همه افراد انسان عهد و پیمان گرفته است. قرآنکریم در آیه 172 سوره اعراف است می‌فرماید: ﴿و إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنی‏ آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی‏ أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بربّکم قالوا بلی﴾. در فلسفه بحث از کینونت سابقه نفوس با عنوان نحوه تنزل انسان از مراتب عالیه وجود و پدید‌آمدن او در عالم ماده یکی از مباحثی است که در حکمت متعالیه مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. هدف از این پژوهش، اولاً ارائه گزارش صحیح و مستند از رأی این دو حکیم و در نهایت داوری میان این دو نظر است. حاصل این پژوهش چنین است که رأی ملاصدرا در مسئله عالم ذر با قواعد عقلی- فلسفی سازگاری بیشتری دارد و مخالفت صریحی نیز با آیات مربوط به این مسئله ندارد. اما رأی علامه اشکالات و محذورات عقلی در پی دارد.

براساس آیات قرآنی دو نوع علم نسبت به مخلوقات برای خداوند متعال قابل اثبات است؛ علم خداوند به مخلوقات قبل از آفرینش و علم او به مخلوقات بعد از آفرینش. در رابطه با تحقق و کیفیت چنین علومی برای خداوند بین مفسران اختلاف نظر وجود دارد. علامه طباطبائی به‌عنوان بزرگترین مفسر معاصر شیعه وجود هر دو نوع علم را برای خداوند پذیرفته، آنها را از سنخ علم حضوری می­داند. ایشان دلیل علم قبل از آفرینش را، علم خداوند به ذات و کمالات ذات خودش می­داند. علامه علم بعد از آفرینش را به معنای تحقق عینی و حضور آنها با وجود عینیشان برای خداوند متعال می­داند. فخر رازی به‌عنوان یکی از بزرگترین مفسران مکتب اشعری، علم بعد از خلقت را به معنای خود معلوم می­داند؛ چرا که معتقد است تحقق علم بعد از خلقت برای خداوند امری غیرممکن می­باشد؛ چون لازمه آن تغییر در خداوند خواهد بود که امری محال است. مقاله حاضر به بررسی دیدگاه تفسیری این دو شخصیت مطرح در عالم تفسیر می­پردازد.

هدف پژوهش حاضر، بازشناسی و بازنگاری بنیان­های انسان شناختی تربیت اسلامی در اندیشه علامه طباطبائی (ره) است. این تحقیق از نوع کاربردی، روش آن تحلیلی- استنباطی و روش تجزیه و تحلیل اطلاعات تحلیل محتوای کیفی از نوع قیاسی است و داده­ها به روش کتابخانه‌ای گردآوری شده است. این تحقیق به این سؤال پاسخ داده است: بنیان‌های انسان شناختی تربیت اسلامی در اندیشه علامه طباطبائی (ره) کدامند؟ ابتدا تحقیق با ایضاح مفاهیمی چون «بنیان»، «انسان‌شناسی»، «تربیت» و «تربیت اسلامی» آغاز گردید و سپس این نتایج بدست آمد: بنیان‌های ناظر به حیات دنیوی انسان (زینت‌بودن امور دنیا؛ حمل امانت از سوی انسان؛ هدایت عمومی انسان­ها توسط خداوند متعال؛ حتمی‌بودن مرگ انسان)؛ بنیان‌های ناظر به حیات اُخروی انسان (دریافت سعادتمندانه یا شقاوتمندانه نامه اعمال؛ حقیقت شفاعت اُخروی: تبدّل گناهان به حسنات با در نظرگرفتن رضای الهی؛ مجازات اُخروی: وجود عینیت بین عمل و جزای عمل؛ برانگیخته‌شدن انسان­ها برای قضاوت عادلانه)؛ بنیان‌های ناظر به حیات دنیوی و اُخروی انسان (هبوط ارواح به عالم ماده و سعادتمند یا شقاوتمند‌شدن آن‌ها؛ مرتبه‌مندی نفوس بشری بر اساس میزان بهره‌مندی یا عدم بهره‌مندی آن‌ها از کمالات؛ استثناء برخی از افراد از حکم نفخ صور و ایتاء کتاب؛ پرورش و عدم پرورش فطرت در دنیا و آثار اخروی مثبت و منفی آن؛ امتداد آثار تکریم الهی انسان در دنیا و آخرت؛ مرتبه‌مندی ارواح انسان­ها؛ مرگ به معنای انتقال انسان از دنیا به آخرت).

علامه طباطبائی حقیقت سیر جامعه و حرکت تاریخ قانونمند می‌داند و تصریح می‌نماید که امت‌ها و جوامع ازآن‌جهت که امت و جامعه هستند، نه افراد و اعضای جامعه، سنت‌ها و قوانین، اعتلاها و انحطاط‌ها، سرنوشت مشترک و نامه عمل جمعی دارند و این حقیقت، به معنی قانونمندی حرکت تاریخ و جامعه است. از سوی دیگر در قرآن انسان‌ها به خردورزی و اندیشیدن به ویژه در مورد حوادث و فرآیندهای تاریخی دعوت شده‌اند تا ضمن عبرت‌آموزی، برای خودسازی و ساختن دیگران، علل پیشرفت و انحطاط امت‌ها را کشف کنند. این تغییر و تحول یکی از سنت‌‌های مهم و غیرقابل تخلف دستگاه آفرینش است. به نظر علامه ایمان و عمل صالح و یا کفر و فساد انسان‌ها درچگونگی شکل‌گیری اتفاقات آینده بشر و حتی در نظام عالم تاثیر دارد و عوامل مختلفی همچون نادیده گرفتن رابطه با پروردگار، مبارزه با پیا مبران و منادیان حق، ظلم و بی‌عدالتی و ... در سقوط و طلوع تمدن‌ها دخیلند. البته سرانجام مشقت‌‌ها و بدبختی‌های انسان پایان می‌پذیرد، چراکه سنت تغییرناپذیر خدا بر این قرارگرفته است که در واپسین حرکت تاریخ، تنها بندگان شایسته و وارسته خدا وارثان زمین خواهند بود.

در تاریخ اندیشه، به‌عنوان دانشی تخصصی که با مطالعة تاریخی تبارشناختی تکوین اندیشه‌ها سروکار دارد، نقطة عزیمت علم انسانی مدرن است و سپس «روشنگری» اوج علم انسانی-اجتماعی مدرن تلقی شده و درنهایت، «جامعه‌شناسی»، ملکة علوم اجتماعی، به قولِ اگوست کنت، به‌عنوان میراث‌دار همة آنچه علم اجتماع می‌نامیم و می‌دانیم، تثبیت شده است. از این‌حیث، آن‌چه که امروزه به‌عنوان میراث نیم هزاره‌ای از خانوادة بزرگ معرفتی فکری علوم انسانی- اجتماعی مدرن در جامعه‌شناسی می‌بینیم، محصول طبیعی یک تاریخ غربی مدرن از اندیشه‌ورزی فلسفی، فرهنگی و اجتماعی کاملاً منسجم و منطقی و متدیک و تئوریک است. چیزی که در جهان‌های غیرغربی، به‌ویژه جهان رقیبِ غرب، جهان اسلام، به‌عنوان یک «سنّت معرفتی عقیدتی» پرپیشینه، با قدمتی یک ونیم هزاره‌ای شکل تاریخی متمایز و شکل‌بندی اجتماعی فرهنگی متفاوت به خود دیده و گرفته است. از منظر فلسفه علوم انسانی مواجهه علامه طباطبایی است دراین موضع محل تأمل است. مقاله حاضر نیز روایت این مواجهه است. داستان علّامه طباطبائی نیز، به‌عنوان سرحلقة آخرین فیلسوفان سنّتی مسلمان در عصر شبه‌مدرن جهان اسلام و «خرده‌جهان شیعی»- یعنی جهان یک اقلیت فرهنگی مذهبی پرشور از معارف مذهبی، کلامی، فلسفی و دانشی است که از توابع جهان اسلامی کلان است- و نیز از منظر متنی، در قالب همین مسئلۀ جامعه‌شناختی و از منظر زمینه‌ای، در بطن همین بافتار تاریخی سنّتی دینی، قابل‌روایت است. این مقاله، داستان مواجهه و چالشِ نمایندة سنّتی فلسفة اسلامی و دانش‌های اسلامی و معارف شیعی با فلسفة علمی و علم انسانی مدرن است. و هم‌چنین روایتی است از امکان و ظرفیت‌های بالقوة یک فلسفة سنّتی برای شکل‌دادن به یک شبه‌فلسفة علم انسانی از نوع مقدماتی آن از سوی علّامه طباطبائی.

اخلاق از دیرباز یکی از دغدغه‏های اصلی بشر بوده است. در پژوهش حاضر اخلاق از منظر علامه طباطبائی و توماس آکویناس بررسی شده است. با بررسی تطبیقی آراء علامه طباطبائی و توماس آکویناس شاهد مشابهت‌ها و مفارقت‌های بسیاری خواهیم بود. آکویناس از الهیات و رویکرد عقلی بهره می‌برد. علامه اخلاق را از جنس حکمت عملی می‌داند. ایشان در قالب پنج صورت به بررسی اخلاق پرداخته و تبیین می‌کند: اخلاق فضیلت‌گرایانه (مختص انسان و موجودات صاحب نفس)، اخلاق پیامدگرایانه (قراردادی)، اخلاق وظیفه‌گرایانه، اخلاق دینی (ادیان گذشته) و اخلاق قرآنی (هدف از این اخلاق نه رسیدن به سعادت و خوشبختی اخروی بلکه ذات الهی است). در رویکرد آکویناس اخلاق شرط لازم رسیدن به بالاترین درجه سعادت (مشاهده رودررو ذات الهی) می‌داند و شرط کافی آن فیض الهی و در جهان آخرت قابل دسترسی است. اخلاقی قرآنی علامه طباطبائی، نزدیکی‌ها و تفاوت‌هایی با مشاهده رودررو ذات الهی از منظر توماس آکویناس دارد.

مسئلة مُثُل یکی از اساسی‌ترین مسائل هستی‌شناسی است که برای اولین‌بار افلاطون آن را مطرح و از مبانی فلسفة خویش قرار داد، منتهی تا به امروز یکی از پیچیده‌ترین مسائل الاهیات بالمعنی الأخص باقی مانده است. صدرالمتألهین، بر اساس اصالت وجود، تفسیر خاصی از آن ارائه کرده و معتقد است که تنها راه رسیدن به مُثُل، شهود مستقیم آن‌هاست؛ اما درعین‌حال در اقامة برهان برای اثبات مُثُل از هیچ‌کوششی دریغ نکرده است. دیدگاه علّامه طباطبائی این است که هیچ‌یک از براهین عقلی اثبات مُثُل، کافی و تام نیست و معتقد است دلایل اقامه‌شده اعم از مدّعاست و به‌وسیلة براهین مذکور تنها موجود مجرد عقلی به‌عنوان واسطة در فیض و مدبّر موجودات طبیعی اثبات می‌شود و بدیهی است که اثبات امر اعم، مستلزم اثبات امر اخص نیست و اگر گفته شود که وجود ارباب انواع و مُثُل نوریه با دریافت‌های عقلی میسور نیست، بلکه با ادراک‌های شهودی و دریافت‌های ذوقی قابل‌درک است، همان‌گونه که قائلین به مُثُل بر این باورند؛ بنابراین مسئلة مُثُل از حوزة مسائل فلسفی خارج و وارد حوزة عرفان می‌شود؛ زیرا مسائل فلسفی و حلّ آن‌ها صرفاً بر عقل و دریافت‌های عقلی استوار است.

ابعاد و زوایای مختلف حکم حکومتی همواره در نزد متفکران اسلامی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. ازجمله مهم‌ترین آن‌ها بحث از ماهیت و مبانی مشروعیت حکم حکومتی است. علّامه طباطبائی صدور حکم حکومتی را در عرضِ حکم شرعی برای ادارة جامعة اسلامی از سوی ولیّ امر مشروع می‌داند و معتقد است حاکم اسلامی، از جانب خداوند متعال، مجاز است به صدور احکام حاکمیتی اقدام نماید که این احکام به‌مانند احکام شرعی معتبر بوده و لازم‌الاجرا و واجب‌الاطاعه است. علّامه نسبت به شناخت ماهیت احکام حکومتی، احکام حکومتی را احکامی مستقل می‌داند که ولیّ امر ضمن التزام به مشورت در وضع، به‌صورت مستقل و بدون دخالت دیگران، اقدام به صدور آن می‌نماید. این احکام برای تأمین نیازهای متغیّر و غیرفطری افراد جامعه، ضمن مخالفت نکردن با شرع مقدس و به‌شرط تأمین موافقت حکم با شرع، بر‌حسب تأمین مصلحت امت اسلامی، به‌صورت موقت وضع می‌شود. احکام حکومتی می‌تواند به اختلاف اعصار و امصار مختلف شود و با برطرف‌شدن اهداف و مصالحی که موجب وضع آن‌ها شده، به‌صورت خودکار مرتفع گردد. این پژوهش به روش کتابخانه‌ای و به شیوة توصیفی- تحلیلی، اسناد و داده‌های جمع‌آوری‌شده از آرا و اندیشة علّامه طباطبائی را مورد تحلیل و تحقیق قرار داده و به بررسی ماهیت و مبانی مشروعیت حکم حکومتی از منظر ایشان پرداخته است.

بر اساس ظهور ابتدایی آیات متعدد قرآن، حضرت آدم (ع) با نافرمانی در برابر دستور الهی مبنی بر عدم نزدیکی به شجره، دچار وسوسه شیطان و ظلم و معصیت شد. این آیات خاستگاه یکی از مهم‌ترین شبهات مطرح پیرامون عصمت حضرت آدم (ع) گردیده است که چگونه پیامبر خدا که معصوم است دچار چنین خطای فاحشی شده است. این مقاله انواع برون رفت هایی را که توسط دانشمندان اسلامی در پاسخ شبهه نامبرده ذکر شده است، پس از گردآوری و تحلیل، مورد نقد و ارزیابی قرار داده و سرانجام به دیدگاهی نو در این زمینه و به این نتیجه دست یافته است که تنها دیدگاه بی اشکال در برون رفت از شبهه نامبرده تفسیر نهی مورد اشاره در آیات به دستور ارشادی با هدف تحریص و ایجاد انگیزه و ترغیب حضرت آدم (ع) بوده و آن بزرگوار هیچ گناهی را مرتکب نشده است و این دیدگاه در واقع ترکیب دیدگاه صدر المتالهین و علامه طباطبایی می باشد.

اگرچه اصل شفاعت از امور مسلّم بین مسلمانان است اما اینکه محدوده شفاعت، علاوه بر قیامت، برزخ را هم شامل شود، همواره میان اندیشمندان شیعی مورد بحث بوده ‌است. به گونه‌ای که شفاعت در برزخ موجب آمرزش گناهان شده و از سویی مایه ارتقاء رتبی و تعالی درجه معنوی افراد شود. علامه طباطبائی وجود شفاعت در عالم برزخ را نپذیرفته و استعانت‌های معصومان (ع) در برزخ را نوعی اجازه تصرّف از سوی خدا در عالم برزخ می‌داند. لذا معتقد است که شفاعت در عوالم پیش از قیامت محقق نمی‌شود زیرا از دیدگاه ایشان بحث شفاعت پس از مسجّل شدن ورود به بهشت یا جهنم معنا می‌یابد و برای این منظور نیز به برخی روایات استناد می‌کنند. در این مقاله ضمن پرداختن به دیدگاه‌های مطرح، و نقد و بررسی ادلۀ آراء ایشان روشن می‌گردد که با توجه به اطلاق ادلّه آیات و روایات و عدم تقیید آیه به شفاعت در قیامت و شمولیت آن نسبت به عالم برزخ، نیز توجه به مثالیّت عالم برزخ و وجود پدیده‌های دنیا در آن عالم با مرتبه شدیدتر، و استمرار شفاعت پیامبر(ص) از دنیا تا برزخ و نیز قیامت، و التفات به اصل تخویف و ترساندن و هشداردهی برای پیشگیری از وقوع گناه در دین اسلام و نیز اصل سبقت گیری رحمت الهی بر غضب او و همچنین اصل نجات بخشی انسان، می‌توان امکان شفاعت برزخی را اثبات نمود. و اینکه شفاعت در برزخ نیز وجود دارد.