جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

محمد باقر حسینی استر آبادی معروف به میرداماد، از بزرگان علمای امامیه در قرن یازدهم هجری و جامع علوم عقلی و نقلی، دارای تألیفات فراوانی در این دو شاخه معرفتی است و از این دانش‎ها، در علم کلام فراوان استفاده کرده است. صبغه غالب روش کلامی وی عقل‌گرایی فلسفی است، یعنی به نقش عقل در مباحث اعتقادی با رویکرد فلسفی اهتمام ویژه‌ای دارد. استدلال‎های کلامی وی شامل عقلی محض، نقلی محض و تلفیقی است؛ لکن سهم براهین عقلی بیشتر است. با این حال، در مسائل کلامی- به ویژه مسائلی که صبغه نقلی آن‎ها غالب است- از ادله نقلی نیز بهره برده است.

رابطه دین و اخلاق از جمله مسائل اساسی حوزه کلام جدید، فلسفه دین و فلسفه اخلاق است. دَنیِل دنت فیلسوف ذهن فیزیکالیست معاصر و از سران الحاد جدید، از جمله باحثان این عرصه است. بخشی از مباحث او در این زمینه ناظر به چگونگی دستیابی به معرفت اخلاقی و رابطه آن با دین است. دنت نه تنها رجوع به دین در این عرصه را ناروا می‌شمارد بلکه آن را دور از منطق و شعور انسانی دانسته و در مقابل سکولاریزاسیون و طبیعت‌گرایی ارزشی و اخلاقی را اجتنابناپذیر می‌انگارد. در مقاله حاضر برآنیم تا دیدگاه وی در این زمینه را مرور کرده و با روش تحلیلی-عقلی به داوری بنشینیم. ماحصل تحقیق این است که دنت، نه تقریر صحیح و داوری درستی در باب نظریه اخلاقی دین دارد و نه قادر به ارائه جایگزین بهتر و معتبرتری است؛ مبانی تکاملی او نیز در این زمینه فاقد توان افق گشایی است.

مکتب بریلوی به احمد رضا خان بریلوی (1856-1921) انتساب دارد. این مکتب یکی از جریان‎های داخلی مذهب حنفی- ماتریدی در شبه قاره (هند، پاکستان، بنگلادش) می‎باشد و امروز بیشترین جمعیت مسلمانان را در این منطقه به خود اختصاص داده است. علاوه بر ماهیت متصوفانه آن، مهمترین اختلاف این مکتب با وهابیت، دیدگاه آن در مورد مقامات پیامبر$ و مسایلی از قبیل اعتقاد به توسل، سماع موتی، زیارت، ولایت تکوینی، استغاثه و به ویژه برگزاری مراسمات مولد النبی$ است. در حالی که وهابیان نگاهی کاملا حداقلی نسبت به این مسایل دارند، بریلویان، رویکردی کاملا انبساطی به این آموزه‎ها داشته و حتی گوی سبقت را از سایر مسلمانان ربوده‎اند. همین امر زمینه ایجاد عوام‎زدگی و خرافه‎گرایی را نیز در میان بریلویان دامن زده است. اما در مجموع، چنین ویژگی‎هایی مکتب بریلوی را مهمترین دشمن وهابیت و در مقابل، وهابیت را به مهمترین دشمن بریلوی‎ها تبدیل کرده است. همچنین این آموزه‎ها موجب دشمنی شدید این اندیشه با رقیب درون مذهبی خود، یعنی مکتب دیوبند شده است. در این پژوهش عقاید خاص مکتب بریلوی، ناظر به شبهات وهابیت بررسی شده است.

متکلمان امامیه برای اثبات برخی مسائل مهم کلامی به قاعده لطف استناد کرده‌اند. مسأله پژوهش حاضر این است که قاعده لطف در کلام امامیه، در سه محور تعریف، تقسیمات و احکام، چه تطوراتی را پشت سر گذاشته است؟ نتایج پژوهش، مخاطب را به چهار دوره متمایز رهنمون می‌کند. در دوره اول (تا قبل از شیخ مفید)، به جز ابواسحاق ابراهیم بن نوبخت، هیچ یک از متکلمان و عالمان درباره این سه محور سخنی نگفتهاند. در دوره دوم (از شیخ مفید تا خواجه نصیر طوسی) قاعده لطف با همه اجزا و مباحثی که میتوان برای آن فرض کرد (از جمله این محورها)، در آثار متکلمان- با اختلاف در شمول و اجمال و تفصیل- وارد شده است. نکته بارز در آثار این دوره، ورود تفصیلی، و همچنین اختلاف تعابیر متکلمان در تبیین و تقریر مطالب است. تفاوت عمده دوره سوم (از خواجه نصیر طوسی تا ابتدای قرن یازدهم) با دوره قبل، در بیان موجز و وحدت تعابیر است. در دوره چهارم (از قرن یازدهم تا دوره معاصر) مطالب، به صورت کوتاه و مجمل گفته شده است، و فصل‌بندی‌ها و عبارات، به آنچه علامه حلی گفته نزدیک است؛ با این حال در بحث تعریف لطف، در برخی آثار، نکات تازه‌‌ای به چشم می‌خورد.

وهابیت با تقسیم امور به «ما یقدر علیه العبد» و «ما لا یقدر علیه الا الله»، طلب امور ما لا یقدر از غیر خدا را شرک دانسته است. این تقسیم به معیار اصلی وهابیان برای شرک‌انگاری اموری از قبیل استغاثه تبدیل شده است. دست‌یابی به اشکال وهابیت در استناد به این معیار، مسیر پاسخ‌دهی به شبهات آنان را هموار می‌سازد و ضرورت پرداخت به این موضوع را دوچندان می‌نمایاند. پژوهش توصیفی – تحلیلی پیرامون این تقسیم بیانگر آن است که عالمان اسلامی هیچگاه این تقسیم را برای جداسازی میان دعای شرکی از غیر شرکی به کار نبرده‌اند. این تقسیم در روایات اهل بیت( نیز در این معنا استفاده نشده است؛ بلکه در دو حوزه واژگانی و مفهومی می‌توان آثاری از این تقسیم مشاهده کرد. کاربست واژگانی این اصطلاح، برای تعلیم یکتاپرستی و تبیین موازین شرعی بوده است و کاربست مفهومی، در توصیف بی‌کرانی خالق و کران‌مندی مخلوق مورد توجه روایات قرار گرفته است. معناکاوی این تقسیم نیز از وجود چالش ادراکی در ترویج این تقسیم خبر می‌دهد که ممکن است شرک در ربوبیت مطلقه خداوند را به دنبال آورد.

متکلمان مسلمان، از دیرباز، برهان حدوث را یکی از راه‌های مهم اثبات صانع دانسته و برای اثبات حدوث زمانی عالم در مقابل مخالفان، ادله نقلی و عقلی اقامه کرده‌اند. در میان ادله نقلی مورد استناد، احادیثی با مضمون «کان الله و لم یکن معه شیء» از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. هر یک از خوانش‌های کلامی، فلسفی و عرفانی، این دسته از روایات را با مبنای خود تفسیر کرده‌اند. از نظر متکلمان، این احادیث بر حدوث زمانی عالم دلالت دارند، اما از نظر فلاسفه، تنها بر حدوث ذاتی دلالت دارند. اهل عرفان نیز وحدت وجود را مقصود اصلی این روایات می‌دانند. برخی نیز، از آنجاکه این روایات را با مبانی خود همراستا ندیده‌اند، تحت عنوان خبر واحد این روایات را کنار نهاده‌اند. جستار حاضر با بهره‌گیری از روش توصیفی - تحلیلی و رویکردی انتقادی، فهم‌های مختلف را مورد سنجش قرار داده است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که اولا با توجه به کثرت طرق روایات و بیان‌های متعدد و با مضمون واحد آن‌ها، اطمینان به صدور این محتوا حاصل می‌شود. ثانیا با توجه به قرائن درونی روایات، قرائن روایی خارج از روایات و تأخّر زمانی برداشت‌های دیگر، تنها برداشت حدوث زمانی عالم، با تقریر متکلمان، از میان برداشت‌های سه گانه، معتبر است.

حدیثی با عنوان قتل روافض‌‌، در برخی منابع اهل سنت روایت شده و مورد استناد گروه‌های تکفیری برای کشتار شیعیان واقع گردیده است. در متن حدیث آمده قومی به نام روافض می‌آیند که مشرکند و باید کشته شوند. با بررسی سندی و دلالی این حدیث‌‌، غیر موجه بودن استناد گروههای تکفیری به این حدیث در جواز قتل بسیاری از مسلمانان ثابت شده است. در بخش سندی حدیث با بررسی دقیق راویان مختلف‌‌، عدم اعتبار تمام طرق آن نتیجه گیری شده است. در بخش دلالی نیز ثابت شده که اولا اصطلاح رافضی در زمان پیامبر اکرم$ وجود نداشته و این شاهدی بر مجعول بودن روایت است. ثانیا حکم کردن به شرک روافض با سب و طعن برخی از صحابه بی ارتباط است. به عبارتی دیگر معنای شرک‌‌، نفی توحید است و ارتباطی بین آن و سب صحابه نیست. پس صدر و ذیل روایت از این جهت با یکدیگر تنافی دارند. ثالثا این حدیث با آیات قرآن‌‌، احادیث دیگر پیامبر اکرم و اجماع امت نیز در تعارض است.

وهابیان ضمن تقسیم توحید به «ربوبی»، «الوهی» و «اسماء و صفات» و تفسیر توحید ربوبی به توحید در «خالقیت»، «مالکیت» و «تدبیر»، توحید ربوبی را مورد پذیرش مشرکان عصر نبوی دانسته، نقطه اصلی درگیری موحدان با مشرکان را توحید عبادی (توحید الوهی) می‌دانند و از این مسأله به‌مثابه مقدمه‌ای برای تکفیر غالب مسلمانان بهره می‌برند. از رهگذر جستار حاضر که با روش توصیفی - تحلیلی و با هدف تقریر و ارزیابی این نظریه سامان یافته، آشکار می‌شود که از یکسو، دیدگاه وهابیان در تفسیر توحید ربوبی با تصریحات لغت‌شناسان و حتی مفسران و متکلمان اهل سنت سازگار نیست. از دیگرسو، علی‌رغم دیدگاه آنان، آیات فراوانی بر شرک ربوبی مشرکان عصر نبوی گواهی می‌دهد؛ چنانکه آیات مورد استدلال آنان نیز بر مدعایشان دلالت ندارد. از سوی سوم، علی‌رغم ادعای آنان، آیات قرآن و گزارشات تاریخی نشان‌دهنده شکل‌گیری انحرافات فراوان در طول تاریخ، در حوزه توحید ربوبی است. از سوی چهارم، برپایه گزارشات تاریخی، مشرکان عصری نبوی برای بت‌ها نقش ربوبی قائل بودند. از مجموعه این مطالب، ضعف دیدگاه وهابیت و یکسونگری آنها در تفسیر آیات قرآن آشکار می‌شود.

حدیث «السعید من سعد فی بطن امه و الشقی من شقی فی بطن امه» یکی از احادیث مشهور در روایات اسلامی است که از گذشته مورد جرح و تعدیل و بررسی و تحقیق متفکرین بوده است، تا آنجا که برخی از این روایت و خانواده حدیثی آن، جبر برداشت کرده‌اند. این حدیث از جهاتی به مباحث دقیق فلسفی، مثل علم پیشین الهی و نقش اراده و اختیار انسان، مرتبط است و تبیین دقیق آن، در پرتو مفاهیم عقلی، امکان پذیر است و با برداشت‌های سطحی و یا صرفا ادبی، چندان قابل فهم نیست و بنابر این باید با مبانی فلسفی به صورت دقیق نسبت سنجی شود تا از این رهگذر به معنای دقیق این حدیث برسیم و بتوانیم تحلیل هستی شناسانه دقیقی از این روایت داشته باشیم. در این پژوهش به ده احتمال معنایی مطرح شده در این حدیث اشاره شده است و در نهایت با روش توصیفی-تحلیلی و بررسی مجموعه روایات و مبانی فلسفی مرتبط، معنای مختار تبیین شده است. در معنای مختار مراد از «السعید»، انسان عاقبت به خیر است و مراد از «فی بطن امه»، زمان ولوج روح در جنین است و مراد از سعادت در شکم مادر، تقدیر الهی بر اساس امتحانی در عالم ذر است. این تقدیر الهی در هر صورت بداء پذیر است و جبرآور نیست و علم پیشین الهی نیز سبب جبر نمی‌شود، هر چند که علم ذاتی، تغییر نمی‌کند و بداء به آن تعلق نمی‌گیرد و این حدیث ربطی به علم ذاتی ندارد. در این تحلیل، ابهامات فلسفی این روایت به گونه‌ای که معنایی عقل پذیر، از این روایت برداشت شود، تبیین شده است.

موضوع امامت از مهمترین مباحث میان مذهبی است که در طول تاریخ سبب کشمکشهای فراوانی میان مسلمانان بوده است. معتزله یکی از مذاهبی است که هرچند از بین رفتهاند اما دیدگاههایشان همچنان مورد توجه اسلامشناسان و متکلمان قرار دارد. این پژوهش به تبیین مباحث امامت از دیدگاه معتزلیان با محوریت چهار کتاب المغنی، الفائق، الکشاف و شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید پرداخته است. معتزله همانند سایر مکاتب اهلسنت، حیطه اختیارات امام را منحصر در اداره امور جامعه و اجرای حدود الهی میدانند. آنها شرایطی مانند اجتهاد، عدالت، علم به اموری که مامور به اقامه آن هستند را لازم میدانند اما شرایطی مانند عصمت، افضلیت، و علم به همه احکام و حقایق دینی را لازم نمیدانند. از نظر معتزله، تعیین امام بر عهده مردم است و همه موظف به تبعیت از امامی هستند که با بیعت انتخاب شده است. معتزلیان مانند دیگر هممسلکان خود، مبنای داوری در باره مباحث امامت را وقایع تاریخی پس از رسول خدا(ص) قرار داده اند.