جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«کنش انسانی» از جمله مسائلی است که همواره مد نظر اندیشمندان بوده است. در این بین فیلسوفان مسلمان تلاش‌های فراوانی در تبیین مسئله کنش انسانی مبذول داشته‌اند. ایشان کنش‌ انسانی را به دو دسته «جوانحی» و «جوارحی» تقسیم می‌کنند و هرچند در تبیین کنش جوانحی با یکدیگر اختلاف نظر دارند، اما در تحلیل کنش جوارحی بالاتفاق کنشگری انسان را از سنخ «فاعل بالقصد» می‌دانند. این تحلیل از کنش جوارحی فیلسوفان را با برخی چالش‌ها مواجه ساخته که یکی از مهم‌ترین آنها این است که نتوانسته‌اند تفسیری سازگار میان مختار بودن انسان و ضرورت علّی‌ـ معلولی ارائه کنند. این نوشتار با ارائه تحلیلی نو از کیفیت شکل‌گیری کنش انسانی، درصدد اثبات این دیدگاه است که کنش انسانی، اعم از جوارحی و جوانحی، از سنخ «فاعل بالتجلی» است. بر این‌ اساس مختار بودن انسان منافاتی با ضرورت علّی‌ـ معلولی ندارد؛ چه آنکه «فاعل بالتجلی» تفسیری سازگار از فاعل مختار و ضرورت علّی‌ـ معلولی است.

بررسی معانی مختلف واقع گرایی و نسبی گرایی اخلاقی نشان میدهد، نه هر واقع گرایی مثبت است و نه هر نسبی گرایی منفی. واقع گرایی دو معنای وجود شناختی و معرفت شناختی دارد، همانطور که نسبی گرایی در بحث وجودشناختی و معرفت شناسی مطرح میشود. چنانکه اعتباری نیز دست کم چهار معنا دارد: اعتباری در مقابل حقیقی، اعتباری در مقابل اصیل، اعتباری به معنای موجود وابسته و اعتباری به معنای اعتباریات عملیه. اگر چه نظریه اعتباریات علامه طباطبایی یکی از معانی نسبی گرایی محسوب میشود ولی باید توجه داشت چون ناظر به بحث وجودشناختی و علت و معلول بوده، پس بی ارتباط با اخلاق نسبی است، حتی اگر آن را در بحث معرفت شناسی هم وارد کنیم، از آنجا که اعتباریات با واقعیتی به نام کمال و سعات انسان یا همان قرب به خدا ارتباط برقرار میکند، به طوری که همه افعال اختیاری انسان اگر مطابق با کمال واقعی بوده باشد ارزشمند خواهند بود و این دانش نیز در فطرت همه انسانها به عنوان یک شناخت اصیل، عمومی و ثابت، وجود دارد، در زمره واقع گرایان قرار خواهد گرفت زیرا با دقت در معانی واقع گرایی و نسبی گرایی و نیز با توجه به نظریه اعتباریات علامه طباطبایی، میتوان گفت اعتباریات ایشان، از قبیل اعتباریات محض نیست بلکه ریشه در واقعیت دارد.

بر اساس نظریات مستشرقان و فلاسفه هنر، پدیده‌ای با عنوان «نظریه اسلامی هنر» امری غیر قابل دستیابی است و تنها باید هنر اسلامی را به نحو پسینی و تاریخ‌نگارانه مطالعه کرد. این نوشتار درصدد است تا امکان و چیستی «نظریه اسلامی هنر» را بر اساس آراء فیلسوفان صدرایی که این فلسفه را منطبق بر مبانی اسلامی می‌دانند، بررسی کند تا اولین قدم‌ها در جهت تبیین این نظریه برداشته شود. با توجه به مباحث مطرح‌شده می‌توان گفت: در فلسفه اسلامی و به‌ویژه حکمت متعالیه به برکت استفاده از قرآن، برهان و عرفان، چنان نظام و ساختار فکری به وجود آمده است که از مبانی موثقی برخوردار بوده و ظرفیت استخراج نظریه هنری را داراست. از سوی دیگر به سبب ابتنای این مکتب فلسفی بر آموزه‌های اسلامی که تأییدکننده و استفاده‌کننده از هنر در نشر معارف حقه است و منشأ هنر را وجود لایزال الهی می‌داند، ظرفیت استخراج نظریه اسلامی هنر از این مکتب فلسفی کاملاً فراهم گشته است.

رابطه معناداری زندگی و علوم انسانی و تأثیر آن در جهت‌گیری علوم انسانی یکی از موضوعات بنیادینی است که با وجود اهمیت آن، کمتر مد نظر متفکران و اندیشمندان قرار گرفته است. البته بحث معناداری و پوچی زندگی و چیستی «معنای زندگی» از موضوعاتی است که همواره محل بحث بوده و تبیین آن همچنان دغدغه فلاسفه و اندشمندان است و هرکدام درصدد بوده‌اند تا بر اساس مبانی خاص خود در این باره راه معنادار شدن زندگی را فراسوی بشر قرار دهند و به زعم خود آینده‌ای بی‌ بازگشت برای بشر ترسیم نمایند. از سوی دیگر دانشمندان علوم انسانی به گمان خود، تلاش‌های علمی خویش را در جهت تحصیل زندگی هر‌چه بهتر برای بشر به کار گرفته‌اند، ولی کمتر اندیشمندی جهت‌گیری صحیح علوم را وجهه تلاش علمی خود قرار داده است. از بین معدود فلاسفة بصیری که می‌توان تلاش علمی او را در جهت تبیین معنای زندگی تفسیر نمود، علامه مصباح یزدی است. این مقاله برآن است تا با تبیین «معنای زندگی» از نظر ایشان، تأثیر آن بر ضرورت جهت‌گیری علوم انسانی در جهت تحقق معنای زندگی انسانی بر اساس بینش توحیدی را توضیح دهد.

انگر استاد فلسفة دانشگاه نیویورک پس از چند دهه تدریس و نگارش در حوزة فلسفة تحلیلی به این نتیجه رسید که دیدگاه‌های رایج در فلسفة تحلیلی و از جمله آثار خود او فاقد محتوایی عینی و جوهری است. انگر ضمن تحلیل و نقد دیدگاه‌های گذشتة خود، بر فلسفة دیوید لوئیس نیز متمرکز شد تا نشان دهد دیدگاه‌های فلسفی او نیز یا تهی است و یا به بحث‌هایی تهی دامن زده است. استدلال اصلی انگر این است که تحلیل مفاهیم مورد علاقة فیلسوفان تحلیلی تلاشی بی‌پایان و بی‌ثمر بوده و مانعی جدی برای پرداختن به مسائل بنیادین فلسفه (مانند وجود روح و جاودانگی) است. دیدگاه «تکثر جهان‌ها»، «دفاع از وجود اوصاف» و «ابدگرایی» سه دیدگاه فلسفی لوئیس است که در این مقاله نقد انگر بر آنها بررسی خواهد شد. انگر از بین این سه دیدگاه، تنها دیدگاه «تکثر جهان‌ها» را دارای محتوایی عینی می‌داند. اما او این دیدگاه را فاقد دلیل می‌داند. این مقاله استدلال کرده است که با معیارهای انگر دیدگاه «تکثر جهان‌ها» نیز نمی‌تواند محتوایی عینی داشته باشد. علاوه بر آن بخشی از فلسفة لوئیس ماهیتی متافیزیکی دارد و شیوة استدلال او با ماهیت فلسفة تحلیلی ناسازگار است.

مسئلۀ تعریف «معرفت»، از مهم‌ترین و در عین ‌حال پرچالش‌ترین مسائل در طول تاریخ دانش «معرفت‌شناسی» است. فارابی ـ‌ با تأثیرپذیری فراوان از نظام شناخت‌شناسی افلاطون، به‌ویژه در رساله‌های «تئتتوس»، «منون»، «جمهور»، «اوتیفرون» و «فایدون» ـ معرفت ممکن و مطلوب در حوزۀ جهان‌بینی و گزاره‌های نظری و غیر بدیهی را «معرفت یقینی» می‌داند. تعریف وی از «معرفت یقینی» یا همان «یقین منطقی بالمعنی الأخص» مشتمل بر چهار رکن «اعتقاد جازم صادق ثابت» است. تقریباً تمام فیلسوفان، منطق‌دانان و معرفت‌شناسان مسلمان، اعم از قدما، متأخران و معاصران تعریف فوق را پذیرفته و در تثبیت و تکمیل آن اهتمام ورزیده‌اند. اما در این میان، ابن ‌سینا با ذکر نکردن قید «صدق»، ظاهراً به ارائۀ «تعریفی سه‌جزئی» از معرفت روی آورده است. دربارۀ وجه فقدان مقوّم «صدق» در تعریف ابن ‌سینا از «معرفت»، به ‌طور کلی دو فرضیه قابل تصور است: انصراف و عدول، یا التزام و پایبندی وی به تعریف مشهور. محققان عرصۀ فلسفه و معرفت‌شناسی فرضیۀ دوم را پذیرفته و به منظور اثبات مدعای خود، دست کم دو تفسیر و توجیه مطرح کرده‌اند. در تحقیق حاضر با قبول فرضیۀ دوم، دلایل سایر صاحب‌نظران طرح، نقد و ابطال گشته و سپس تفسیر بدیع سومی مطرح شده و با استناد به چهار قرینه از آثار خود ابن ‌سینا، مدعای اصلی (‌یعنی التزام و باورمندی ابن ‌سینا به همان تعریف چهارجزئی فارابی و مشهور فلاسفه و صوری تلقی شدن تغییر وی به خاطر انتفای مؤلفۀ «صدق» در تعریف معرفت‌) اثبات شده است.

در برهان صدیقین، فیلسوف با مطالعۀ مطلق واقعیت، درصدد اثبات واجب‌الوجود است. علامه ‌طباطبائی با توجه به ضرورت ازلی واقعیت‌ عینی و در بستر جریانِ برهان‌ «إن ملازمات»، به وجوب‌ ذاتی آن منتقل گشته است. ابن ‎سینا بر اساس ضرورت‌ ذاتی واقعیت‌ عینی و خارج نبودن آن از دو وضعیت «وجوب» و «امکان»، وجود‌ واجب را تثبیت ‌نموده است. علامه چون برخلاف ابن ‌سینا قایل به ضرورت‌ ازلی واقعیت ‌عینی و وجوب‌ ذاتی آن است، تحقق واجب‌الوجود را بدیهی دانسته که می‌توان بر این‌ اساس وجود‌ واجب را به‌مثابه اولین مسئلۀ فلسفی مطرح نمود. همچنین با توجه به تقریر علامه، واقعیت ‌عینی حقیقتی‌ یگانه بوده و ماسوای آن حقایقی ربطی‌ است‌ که در طول آن حقیقت واحد و به نحو غیر منحاز از آن، واقعیت‌دار گشته ‌است. این مقاله درصدد است اولاً، تحلیل و توصیفی نوین از برهان صدیقین علامه طباطبائی ارائه دهد و به ارزیابی اشکال وارد شده بر این برهان و برخی تقریر‌های ناصواب از آن بپردازد. ثانیاً، در بستر سنجش برهان علامه با تقریر سینوی از برهان صدیقین، تبیین نماید ‌که تقریر علامه ویژگی‌هایی دارد‎ که آن را از سایر تقریرها ممتاز می‌سازد.

تولید علم متناسب با ارزش‌های اسلامی، در دستیابی به تعالی و تثبیت عزت و استقلال ملی نقش بسزایی دارد. از علل زمینه‌ساز تولید علم، دستیابی به راهبردهای آموزش فعال (در مقابل آموزش منفعل و تقلیدی و حافظه‌محور) است. با تحلیل بحث «ادراک» در فلسفه صدرایی به این نتیجه می‌رسیم که ادراک در این فلسفه دارای دو ساحت روحی- جسمی است و منشأ ادراک نفس مجرّد است. آنچه هدف مذکور را در زمینه حکمت اسلامی تأمین می‌کند در این مقاله به «زایندگی قوای ادراکی» نام‌گذاری شده است. این مقاله با تبیین مبانی زایندگی قوای ادراکی و راهبردهای متناظر به این مسئله پرداخته است. روش پژوهش «توصیفی- تحلیلی» و منابع آن اسنادی- کتابخانه‌ای است. مهم‌ترین یافته‌های پژوهش راهبردهای حکمت صدرایی در جهت ادراک زاینده است. توجه به نظام دانایی در رویکرد ملاصدرا، مدیریت نفس و ظرفیت‌های علم قلبی و تقویت و تربیت (طهارت) قوه خیال از مهم‌ترین راهبردهاست. رویکرد مقاله بدیع، کاربردی و قابل توسعه است و در جهت اهداف نظام علمی کشور و هدایت‌های رهبر معظم انقلاب اسلامی ارزیابی می‌شود.

نظريه معنويت و عقلانيت بر آن است که دين نهادينه در جهان معاصر نمي‌تواند نقش سنتي خود را در آرامش‎بخشي و رها ساختن انسان از رنج ايفا کند و تنها معنويت مي‌تواند از عهده آن برآيد. ازآنجاکه اين نظريه، رسالت خود را براي انسان جديد تعريف کرده، خود را ناگزير و متعهد به مؤلفه‎هاي پست‎مدرنيته مي‎بيند. براساس اين نظريه، انسان معنوي عبارت است از انسان معنويِ پست‌مدرن با شاخصه‌ها و ويژگي‌هاي سازگار با آن. ملکيان در بيان ويژگي‌هاي انسان معنوي به برخي ويژگي‌هاي پست‌مدرنيته وفادار است، اما ويژگي‌هاي اساسي‌تري نيز براي انسان معنوي برمي‌شمارد که او را از وفاداري و تعهد به مباني و الگوهاي پست‌مدرن خارج مي‌سازد. انسان معنوي با ويژگي‌هاي اخير تنها در نظام و ساختار دين سنتي امکان تحقق دارد و امکان زايش آن بر اساس مباني انسان‌شناختي ايشان و الگوهاي معنويت سکولار فراهم نيست، يا انسان دوگانه‌اي است که ويژگي‌هاي ناسازگاري (ديني و پست‌مدرن) را با هم جمع کرده است.

پس از اثبات اصالت وجود، بررسي نقشي که وجود در حمل‌هاي ماهوي ايفا مي‌کند، خود اهميتي در حد مسئله «اصالت وجود» دارد و به نوعي تکميل پروژه اصالت وجود است. علامه طباطبائي در آثارش به حل اين معما همت گمارده است اما به نظر مي‌رسد شارحان، اين بيانات را از جنبه نو‌آوري انداخته‌اند. در اين نوشتار ديدگاهي نقد مي‌شود که طي آن، وجود در قالب جزئي از موضوع نقش‌آفريني مي‌کند؛ به گونه‌اي که شکل‌گيري حملي ماهوي با موضوع واقع شدن ماهيت به قيد وجود، محقق مي‌گردد. در ادامه از ديدگاهي دفاع مي‌شود که وجود را تمام‌الموضوع مي‌انگارد. بر اساس اين ديدگاه، اگر محمولات ماهوي، در قالب جمله‌اي درست‌ساخت ارائه شوند، در واقع محمولات وجود به شمار مي‌آيند. از سويي به طور مطلق نمي‌توان از تمام‌الموضوع بودن نقش وجود دفاع کرد، بلکه اين حکم به آثار خارجي ماهيت اختصاص مي‌يابد و وجود به آثار ذهني ماهيت متصف نمي‌شود.