جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقالۀ حاضر مطالعه‌ای از سنخ مطالعات فرانگرانۀ درجة دوم ناظر به معناشناسی توسعۀ نظر و عمل است. توسعه در معنای عام امری انسانی است که مسیر تحقق امکانات وجودیِ انسان است و غایت آن تعالی و بهبود یافتن زندگی انسان در جامعه است. توسعه محصول تمام ابعاد نظری و عملی حیات انسان در جامعه است. بر ‌این اساس‌، مطالعۀ معناشناسانۀ آن مستلزم تحلیل معنای گسترۀ وسیع ساختار دانش از نظر تا عمل است. برای نیل به این مقصود، مفهوم توسعه در سیمای معنای واژگانی، معنای فلسفی، و معنای آن در قالب ادبیات علوم انسانی و اجتماعی معاصر مورد واکاوی معنایی قرار گرفته است. چارچوب نظری مطالعۀ معناشناسانة توسعه و همچنین صورت‌بندی و جمع‌بندی نظام معنایی مرتبط با توسعه در این مقاله میدان معنایی مورد دلالت مبانی حکمت متعالیه است. در تناسب با این هدف، روش به‌کار‌رفته در مقاله برگرفته از الگوی روش معناشناسی شناختی در مفهوم‌سازی و نگاشت طرحواره است. ماحصل به‌کارگیری این روش با ابتنای نظری بر دلالت مبانی حکمت متعالیه در فضای بررسی لغوی تأملات فلسفی و معناکاوی ادبیات علوم انسانی و اجتماعیِ معطوف به مقولۀ توسعه، صورت‌بندی مفهوم توسعه، به ‌مثابة مفهومی چندلایه، در پنج سطح از مطالعات در ساختار دانش، از عالی‌ترین مراتب نظری تا پایین‌ترین مراتب عملی، است.

پژوهش حاضر با هدف تحلیل تطبیقی ساختار عقلانیت دینی در دو مکتب کلامی امامیه و ماتریدیه به بررسی لایه‌های عقل‌گرایی، روش‌شناسی معرفت دینی، و نسبت عقل و وحی در این دو سنت پرداخته است. مسئلة اصلی مقاله آن است که هر یک از این مکاتب تا چه اندازه قابلیت نظریه‌پردازی و بازسازی فلسفة دین اسلامی را در درون سنت خود دارا هستند. پژوهش با روش توصیفی‌ـ تحلیلی و با استفاده از منابع اصلی کلامی، آثار متفکران برجستة هر مکتب، و مطالعات معاصر سامان یافته است. یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که عقلانیت امامیه با عبور از عقل استنباطی به عقل فلسفی و سپس عقل معناشناختی الگویی چندلایه و نظام‌مند از عقل دینی ارائه می‌دهد که توان تحلیل، بازسازی مفهومی، و نظریه‌پردازی در فلسفة دین را داراست. در مقابل، عقلانیت در مکتب ماتریدیه عمدتاً بر مبنای عقل فطری و اثباتی استوار است و در حوزة تحلیل مفاهیم و تفسیر فلسفی از آموزه‌های دینی رویکردی محافظه‌کارانه و دفاعی اتخاذ می‌کند. دستاورد نظری پژوهش طراحی دو مدل مفهومی برای تحلیل عقلانیت دینی در هر مکتب و ارائة جدول تطبیقی نهایی است که نشان می‌دهد عقلانیت امامیه، به‌ویژه در مواجهه با چالش‌های فلسفة دین معاصر، از قابلیت بیشتری برای نظام‌سازی مفهومی برخوردار است.

در پژوهش حاضر به بررسی دیدگاه قاضی عبدالجبار معتزلی دربارة زبانِ دین با روش توصیفی‌ـ تحلیلی پرداخته‎ایم. هدف اصلی تحلیل نظریه‌های قاضی عبدالجبار دربارة شکل‌گیری زبان، رابطة زبان و دین، و چگونگی انتساب صفات به خداوند است. قاضی عبدالجبار معتقد است که زبان از طریق توافق و قصد انسان‌ها شکل می‌گیرد و اسامی خاص و اسم جنس‌ها صرفاً برای ارجاع و فاقد معنای وصفی هستند. دیدگاه وی در این باره تا حدی به برخی نظریات معاصر در فلسفة زبان نزدیک است. در مبحث زبان دین، وی با تأکید بر اشتراک معنوی صفات بین انسان و خدا معتقد است که این اشتراک به تشبیه نمی‌انجامد و بحث مجاز را راهکار مناسبی تلقی می‌کند. دیدگاه نهایی وی تا حدی به دیدگاه استنادی آکویناس در نظریه تمثیل شباهت دارد.

هدف این پژوهش تحلیل انتقادی نسبت میان معنویت و معرفت در اندیشة سید حسین نصر و بررسی موانع تحصیل معرفت قدسی در چارچوب سنت‌گرایی فلسفی است. نصر با تأکید بر عقل شهودی، بدن معنوی، وحی و عقل قدسی، معرفت را امری قدسی و متعالی می‌داند که ورای عقلانیت استدلالی و تجربه‌گرایی مدرن قرار دارد. این پژوهش با روش توصیفی‌ـ ‌تحلیلی و با بازخوانی انتقادی آثار نصر و دیگر متفکران سنت‌گرا به بررسی مفاهیم محوری همچون مراتب معرفت، وحدت وجود، تأویل هبوط و نقش وحی در ساحت معرفت می‌پردازد و چالش‌های معرفت‌شناختی این منظومة فکری را تحلیل می‌کند. یافته‌ها نشان می‌دهد اندیشة نصر با مسائلی چون ابهام در تعریف بدن معنوی، کم‌توجهی به عقل نقاد و روش تجربی، ناسازگاری با عقلانیت علمی معاصر، نسبی‌گرایی شهودی، و غفلت از تنوع فرهنگی مواجه است. همچنین موانع درونی مانند تعصب، خرافه‌گرایی، خودشیفتگی و تقلید نیز از موانع اصلی معرفت قدسی‌اند. نتیجة پژوهش نشان می‌دهد بازاندیشی در مبانی معرفت قدسی و گشودن آن به روی اقتضائات فکری عصر جدید، همراه با خودکاوی و پالایش درونی، شرط لازم برای احیای معنویت اصیل و دستیابی به معرفت قدسی در جهان معاصر است.

براون در قالب داستان‌های معنوی‌ـ رمزآلود به مفاهیم گوناگونی اشاره دارد که جملگی بر بنیاد رابطة علم و دین تحلیل‌پذیر است. بدین‌سان، پرسش این است که آیا دیدگاه او دربارة «علم و دین» می‌تواند درک جدیدی از حقیقت معنوی ارائه دهد؟ مقالة حاضر، با روش تحلیلی‌ـ انتقادی، به بررسی خوانش براون تحت ایدة «نمادشناسی» می‌پردازد؛ بدین معنا که دوگانة علم و دین برای فهم حقیقت در دو نسبت قوام می‌یابند: «نزاع علم و دین» و «پیوستگی حقیقت و معنویت». لکن، یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که ایدة براون از اعتبار کافی برخوردار نیست. چون ارزیابی داده‌های اولیه که شالودة معرفتی داستان‌ها را شکل می‌دهند به ‌لحاظ سندیت و پشتوانه مخدوش است. از یک ‌سو، در تبیین رابطه بر نوعی اندیشة تعارض و تمایز تأکید می‌کند؛ حال آنکه در «رویکرد تعاملی» نه علم به ‌عنوان تنها ابزار کشف حقیقت معرفی می‌شود نه دین مانعی در برابر پیشرفت علمی به شمار می‌رود، بلکه هر دو در چارچوبی مبتنی ‌بر گفت‌وگو و هماهنگی به درک عمیق‌تر حقیقت یاری می‌رسانند. از سوی دیگر، علم را به ‌عنوان ابزار اصلی رمزگشایی حقیقت مطرح می‌سازد؛ حال آنکه این رویکرد یک‌جانبه‌نگرانه نقش دین را در کشف حقیقت کم‌رنگ می‌کند و اهمیت باورهای دینی را در فهم حقیقت معنوی نادیده می‌گیرد. بدین‌سان، نگرش او به‌ لحاظ روش و محتوا و به ‌دلیل عدم ارائة مدل جامع برای تعامل محل تردید است.

این پژوهش تلاشی است برای ترسیم رابطة نظام‌مند میان قوای ادراکی، انگیزشی، و کنشی در ساختار نفس از منظر علامه طباطبایی. با رجوع به المیزان و آثار فلسفی ایشان و با استفاده از الگوی سیستمی و روش تحلیل مفهومی، چگونگی تعامل حلقه‌وار میان شناخت، احساس، اراده، و عمل در ساحت وجودی انسان بررسی شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که از نظر علامه هر عمل اختیاری حاصل یک زنجیرة ادراکی و عاطفی است که در نهایت به شکل‌گیری ملکات پایدار در انسان می‌انجامد. این تبیین افقی نو در فهم تربیت دینی و نظام اخلاق اسلامی می‌گشاید و در تربیت اخلاقی یا فلسفة تعلیم و تربیت کارگشا است.

از مباحث مهمی که اندیشمندان، در حوزة فلسفۀ دین را، بالاصاله و فی‌نفسه، یا در برابر ساخت‌گرایان، که قائل به ذهنی بودن و عدم عینیت خداوند هستند، به اندیشه و تأمل واداشته است، بحث واقعی بودن و به‌عبارت علمی، عینیت «امر متعالی» است. علامه طباطبایی از اندیشمندانی است که با بازخوانی اندیشة او می‌توان رویکرد او را در امر عینیت خداوند تبیین کرد. در این نوشتار پس از تبیین چارچوبة نظری در تشریح معانی عینیت، به تبیین، بازخوانی و تحلیل اندیشة علامه در حوزة عینیت خداوند پرداختیم و به این نتیجه رسیدیم که علامه هم در هستی‌شناختی و هم در مباحث معرفت‌شناختی، «در صدق باورهای مرتبط با خداوند»، و هم در مباحث معناشناختی «در تطابق گزاره‌ها با وجود خارجی خداوند به‌عنوان امری حقیقی و واقعی» به طرح عینیت پرداخته است. سه‌گانۀ عینیت (وجود متعالی، باور متعالی و گزارۀ متعالی) در اندیشۀ علامه به این معناست که وجود و ماهیت خدا، مستقل از ذهن است (وجود متعالی)، باور یا جمله دربارۀ خدا از نظر مابعدالطبیعی عینی است (معرفت متعالی)، گزارۀ دربارۀ خدا، پذیرای ارزیابی از طریق صدق و کذب است (گزارۀ متعالی).

کرکگور از پایه‌گذاران مکتب اگزیستاسیالیسم و از جملۀ کسانی است که از سویی با رویکردی انتقادآمیز به مبادی مسیحیت موجود و از سوی دیگر، با نقدی بنیادین بر روش عقلانی در حوزۀ «دین»، مشتاقانه در پی یافتن معنای شورمندانه‌ای برای زندگی است. از منظر وی زندگی معنادار سخت پیچیده در زندگی دینی و به‌عبارتی حیات و ممات انسان در سپهر ایمانی است و دقیقاً در همین راستا بوده که وی جست‌وجوگری واقعی برای به چنگ آوردن بن‌مایۀ اصیل و معناداری برای حشر و نشر در حیاتی نو و بالنهایه کسب ایمان شورمندانه به خداست. او با تأملی مؤمنانه و با غور در اندیشه‌ای عمیق معطوف به «مرگ» در سه ساحت استحسانی، اخلاقی و دینی دست یازیده تا سرانجام در یک سیر دیالکتیکی استعلایی به سپهر ایمان دینی برسد که در آن سپهر، فرد فقط در ارتباط با امر مطلق و به تعبیر خودش «یکه در برابر یکه» به سر برده و در بالاترین کمال معناداری زندگی که همانا مرحلۀ زندگی اصیل یا اگزیستانسیالیستی است، در ساحل امن ایمان متعبدانه بسان قهرمان تراژیکش حضرت ابراهیم(ع) آرام گیرد. مقصود این خامه ضمن تبیین و تحلیلی انتقادی بر اندیشۀ فیلسوف متأله دانمارکی در نسبت‌سنجی میان دو جوهرۀ مذکور، در این نکته بنیادین است که «مرگ‌اندیشی» بشر، تنها رهاوردش می‌تواند صرفاً امکان و ظرفیتی برای وصولش به ساحت دینی باشد و در حقیقت دستیابی و چنگ زدن به ارزش‌ها و فطرت الهی (که به ودیعه در ماهیت انسان به امانت نهاده شده) است که می‌تواند بن‌مایه‌های اصیلی را برای کرکگور به ارمغان بیاورد. نکتۀ ظریف دیگر اینکه رویکرد او به «جعل معنا» در تبیین مقصود از معنای زندگی به‌جای «کشف معنا» می‌تواند رویکرد سلطه‌جویانه‌ای برای انسان معاصر رقم بزند، چنانکه تاریخ سیطره‌طلبانۀ انسان جدید، گواهی صادق بر این مدعاست..

مسئله یگانگی انسان با خداوند یکی از موضوعات بنیادین و چالش‌برانگیزی است که ذهن متفکران و عارفان شرق و غرب را به خود مشغول کرده است. این پژوهش با روشی توصیفی‌ـ‌تحلیلی به بررسی تطبیقی دیدگاه مایستر اکهارت و مکتب ودانته درباره یگانگی انسان با خداوند می‌پردازد و می‌کوشد به «امکان یگانگی انسان با خداوند از دیدگاه این دو سنت فلسفی و عرفانی» بپردازد. مایستر اکهارت، عارف مسیحی، یگانگی با خدا را هدف نهایی انسان می‌داند و بر ضرورت وارستگی از تعلقات دنیوی و خالی شدن از خود برای دستیابی به این یگانگی تأکید می‌کند. او الوهیت را در اعماق وجود انسان قابل کشف دانسته و به تلفیق عرفان و عمل در زندگی روزمره پرداخته است. در مقابل، ودانته، خصوصا مکتب ادوایته، یگانگی را حقیقتی ازلی معرفی می‌کند که به‌ دلیل توهم (مایا) از دید انسان پنهان مانده است. این مکتب، با تأکید بر معرفت فلسفی، رهایی از مایا و درک برهمن را راه دستیابی به حقیقت یگانگی می‌داند. این مقاله، ضمن تحلیل تطبیقی این دو دیدگاه، تلاش دارد مرزهای فلسفی میان عرفان مسیحی و فلسفه هندی را روشن‌تر سازد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که هر دو سنت بر وارستگی از تعلقات و اهمیت یگانگی در زندگی روزمره تأکید دارند، اما یکی بر تجربه عرفانی و دیگری بر معرفت فلسفی متمرکز است. با وجود این، چالش‌های نظری و عملی هر دو دیدگاه در تحقق این یگانگی همچنان پابرجاست.

یکی از نظریات جدید در الهیات و فلسفه دین، خداباوری گشوده است که نظریات و دیدگاه های متفاوتی را مطرح نموده است. اندیشه آنها درباره صفت «علم مطلق الهی»، یکی از نظریات چالش برانگیز الهیات گشوده است که بر اساس این نظریه، آنها معتقدند که علم خداوند تنها به زمان حال و گذشته است و نسبت به وقایعی که در زمان آینده (از جمله افعال اختیاری انسان) می خواهد محقق گردد، علم قطعی ندارد. این پژوهش با هدف بررسی و ارزیابی علم مطلق الهی در الهیات گشوده و نقد آن بر مبنای منظومه فکری صدرالمتألهین و علامه طباطبایی، با روش توصیفی-تحلیلی صورت گرفته است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که خداباوران گشوده به نظریه علم مطلق پویا معتقد بودند که بر اساس آن، گشودگی علّی و معرفتی آینده در این مکتب مورد پذیرش قرار گرفته است که با انتساب زمانمندی به خداوند و پذیرش انفعالی علم الهی، زمینه های لازم برای نفی علم پیشین الهی محقق گشته است. در این پژوهش تلاش بر آن است تا با تکیه بر منظومه فکری صدرالمتألهین و علامه طباطبایی به حلّ تعارض میان علم پیشین الهی و مسئله شخص وارگی خداوند در الهیات گشوده پرداخته شود.