جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مفسران برساخت‌گرای اخلاق کانت مدعی‌اند که تمام ارزش‌ها و هنجارهای اخلاقی وابسته به کنشگران است و اراده‌ی نیک ارزش‌های اخلاقی را وضع می‌کند. مفسران واقع‌گرای اخلاق کانت مدعی‌اند که اراده و خودآیینی آن در ناسازگاری با واقع‌گرایی اخلاقی نیست، زیرا حداقل برخی ارزش‌ها وجودی مستقل از کنشگران دارند. در این تلقی، معمولاً تحلیل دقیقی از اراده‌ی نیک داده نمی‌شود و نقشی حاشیه‌ای پیدا می‌کند. بر خلاف این دو تفسیر، در این مقاله با روشی تفسیری، با تبیین معنای بنیادین اراده‌ی نیک، از سازگاری اراده‌ی نیک کانت با واقع‌گرایی اخلاقی بحث می‌کنیم، به نحوی که نقش کلیدی اراده‌ی نیک حفظ شود. بنیان اراده‌ی نیک خودآیینی است. از یک سو، خودآیینی شرط صوری واقعیت‌های اخلاقی است و از سوی دیگر، غایت فی‌نفسه بنیان مادی اراده‌ی نیک است. بنابراین، می‌توان اراده‌ی نیک را مطابق با واقع‌گرایی دانست، زیرا اراده‌ی نیک کارکردی صوری دارد و بنیان مادی آن نیز، ارزشی ذاتی و واقعی است.

در این جستار از طریق پژوهش در چیستی معنای عدل الهی مسألۀ حق بشر بر خدا را مورد بررسی قرار دادیم. بحث از حق بشر بر خدا لازمۀ پذیرش عدل به معنای «دادن حق هر کس به وی» به‌عنوان معنای عدل الهی است. پرسش اصلی این است که کدام معنا از عدل را می‌توان به خداوند نسبت داد؟ با توجه به این‌که عدل الهی در سه حوزۀ تکوین، تشریع و جزا مطرح است، آن معنا از عدل که این سه حوزه را پوشش می‌دهد «دادن حق هر کس به وی» است. تصور حق داشتن غیرِ خدا بر خدا آن‌گاه که مثبِت این حق خود خدا باشد مشکلی ندارد. عدل اخلاقی آن معنا از عدل است که جای نسبت دادن آن به خداوند در آثار متفکران، به ویژه فیلسوفانِ ما، خالی است. از بین معانی عدل از نظر شهید مطهری اتفاقا آن معنایی که تردیدآمیز است همان است که ایشان آن‌را تنها معنای مناسب عدل برای نسبت دادن به خدا می‌دانند: عدل تکوینی یا فلسفی. افزون بر این‌که طرح بحث عدالت در مقام تکوین که هنوز موجودی خلق نشده است، تردیدآمیز است؛ این معنا از عدل نه عدل جزایی و تشریعی را پوشش می‌دهد و نه تبیین مناسبی برای آیات و روایاتی است که عدل را در همۀ افعال به خدا نسبت می‌دهند و وی را از هرگونه ظلم تنزیه می‌کنند.

رابطه خداوند با جهان و موجودات آن، رابطه ایجادی بوده و او فاعل و خالق نظام امکانی است. در تبیین چگونگی این فاعلیت، میان مشهور متکلمان و فیلسوفان اختلاف نظر کلی وجود دارد. در این میان، اختلاف نظر دیگری نیز مشاهده می‏شود که در یک سوی آن دیدگاه فیلسوفان و در سوی دیگرش برخی آیات و شماری از روایات قرار گرفته و ناسازگاری را نشان می‏دهد؛ زیرا برخلاف نظر فیلسوفان که علم خداوند را یگانه منشأ صدور فعل می‏دانند، در قرآن به صورت پراکنده و در شماری از روایات به روشنی به این معنا توجه داده شده که ایجاد موجودات به طی شدن مراتب و مراحلی بستگی دارد. مسئله این است که چگونه می‏توان این کثرت را (اگر خارجی باشد) با اصول عقلی ناظر به مرتبة خاص وجود خداوند سازگار دانست؟ در این نوشتار کوشیدم که نشان دهم یافته‏های فلسفی، به ضمیمه برخی آموزه‏های دینی، این ناسازگاری را برطرف می‏کند.