جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

به همان نسبت که بیداری اسلامی- تمدنی، نویدبخش بازگشت به ارزش‌های عدالت‎خواهانه و کنش ارتباطی فرهنگی و مسالمت‌آمیز تمدنِ اسلامی است، به همان اندازه چالش‌ها و هراس‌هایی را نیز برای نظام سلطه ایجاد کرده است. بدین لحاظ طی سال‌های گذشته، بیداری تمدنِ اسلامی در درون خود، دو پتانسیل فرصت و تهدید را جای داده است. این تحقیق می‌کوشد توهم شیعه‌هراسی را به عنوان یکی از مهم‌ترین تهدیدات بیداری اسلامی- تمدنی کالبدشکافی کند. از این منظر، علل بروز و راهکارهای مقابله با آن مهم‌ترین دغدغه این نوشتار است. به نظر نگارنده، استراتژیست‌های هژمونی بین‌المللی بعد از ظهور بیداری تمدنی در ایران و صدور آن، متوجه پتانسیل بالای قدرت نرم شیعه در جهت جریان‌سازیِ عدالت‌طلبی، ظلم‌ستیزی و استقلال‌طلبی شدند که اگر کنترل نشود، به‎زودی مرز‌های ایران را در می‌نوردد و زمینه گسترش اسلام سیاسی و دولت‌های اسلامی مشابه ایران را در منطقه خاورمیانه فراهم می‌آورد؛ ازاین‎رو پروژه شیعه‌هراسی به منظور مصادره مفاهیم اصیل اسلام ناب طراحی شده است که راهکار مقابله با آن، بصیرت سیاسی و واکاوی آموزه‌های صلح‌جویانه، وحدت‏طلبانه و کنش ارتباطی خردمندانه و معنویت‌خواهانه اسلام است.

مسئله مقاله حاضر صورت‏بندی نظریات فرهنگی بر اساس منظومه فکری امام خمینی است. نظریات فرهنگی در دو طیف کلان متعالی و متدانی طبقه‏بندی می‏شوند. نظریه فرهنگی متعالی دارای وضعیت جامع و نظریه‏ای بومی و اسلامی است. در مقابل این نظریه هفت نظریه دیگر قرار دارند که در سه سطح تک‌بعدی، دوبعدی و سه‌بعدی دسته‌بندی می‏شوند و دارای وضعیت ساده، پیچیده و بسیار پیچیده هستند. روش مقاله تحلیلی - استنباطی و چارچوب نظری هم ترکیبی از نظریه فطرت و نظریه انسان‏شناسی امام خمینی است. نوآوری مقاله حاضر علاوه بر استفاده از چارچوب نظری بومی، طبقه‌بندی کلان و خرده نظریه‏های فرهنگی به هشت نوع می‏باشد.

اباضیه از جریان‌های کلامی انشعاب‌یافته از خوارج است که تا عصر حاضر در جهان اسلام ظهور و بروز داشته و از نظر کلامی و فقهی، جریانی مستقل به شمار می‌رود.‌‌ در دوره‌ی معاصر وضعیت این جریان فکری در ابعاد مختلف بر بسیاری پوشیده است و غالباً شناخت‌ها دراین‏باره مبتنی بر کتاب‌های کلامی کهن بوده که به‏جز در مواردی، از ارزش چندانی برخوردار نیست. نوشتار حاضر می‌کوشد با کاوش در منابع جدید و معاصر اباضی، اعم از مکتوبات و رسانه‌های مجازی مربوط به اباضیان، دورنمایی از اوضاع عقیدتی،‌ اجتماعی، فرهنگی، ‌سیاسی و جغرافیایی همچنین رابطه‌ی آنها با مذاهب دیگر را تصویر نماید. اباضیه به عنوان نسخه‌ی اعتدال‌یافته‌ی خوارج،‌ در بسیاری مسائل عقیدتی و سیاسی، رویکردی عقلانی‌تر و متفاوت با خوارج نخستین اختیار نموده‌اند. اباضیان که امروزه بیشتر در کشور عمان و نیز شمال و شرق افریقا حضور دارند،‌ افزون بر بهره‌گیری از رسانه‌های نوین چون اینترنت و داشتن نظام ترویج اندیشه «العزّابه» در شمال افریقا، ‌فعالیت‌های اجتماعی، تبلیغی و سیاسی قابل‌توجهی در این مناطق، به‏ویژه در عمان داشته و با دیگرمسلمانان، اعم از شیعه و سنی تعامل مناسبی دارند. جریان کلامی اباضیه را هم می‌توان به دو جریان عمان و الجزائر تقسیم کرد که دومین گروه، گرایش‌های سلفی دارد.

انقلاب اسلامی ایران، گفتمانی انقلابی و فرهنگی استقلالی، مبتنی بر باورهای اجتماعی و ایستارهای ارزشی به ارمغان آورد. یکی از مؤلفه‌های این گفتمان، احیای نقش جریان‌های فکری و جنبش‌های دینی– سیاسی در جهان بود که موازنه قدرت را به نفع جبهه‌های ثالث در نظام بین‌المللی تغییر داد. این جبهه بر آرمان‌های عدالت اجتماعی و نفی سلطه قدرت‌های خارجی تأکید می‌کند. بیداری اسلامی نیز واقعیتی تردیدناپذیر است که امواج آن در حال گسترش است. این نوشتار، به دنبال پاسخ به این پرسش است که انقلاب اسلامی ایران چه تأثیری در بازآرایی بیداری اسلامی داشته است؟ با بررسی و واکاوای بنیان‌های اندیشه‌ای و عملی انقلاب اسلامی و اصول اساسی حاکم بر سیاست خارجی کشور، این فرضیه مطرح شده که تأثیر انقلاب اسلامی ایران بر بیداری اسلامی در کشورهای عربی و مسلمانان، اگرچه در آغاز به طور آشکار و زودبازده به آرمان‌های انقلاب اسلامی و تأثیرپذیری بر سایر ملت‌های مسلمان نایل نیامد، ولی با گذشت زمان و رسیدن به وضعیتی که در بسیاری از کشورهای اسلامی به تناسب ویژگی‌های هر کشور ایجاد شد و شرط لازم انقلاب‌های اسلامی را تأمین نمود، توانست بر روح و کالبد این جوامع تأثیر بگذارد. پس از گذشت چند دهه از انقلاب اسلامی ایران، این شرایط هم‌اکنون در حال کامل شدن است.

یکی از مهم‌ترین مسائل پاکستان، افراط‌گرایی است که ابعاد منطقه‌ای و بین‌المللی پیدا کرده است. برخی این مسئله را با ابعاد دینی و فکری، معرفتی بررسی می‌کنند ولی نباید از ابعاد سیاسی اجتماعی این موضوع غافل شد. این مقاله با تمرکز بر مباحث جامعه شناسی معرفت قصد دارد به این پرسش پاسخ دهد که زمینه‌های اجتماعی افراط‌گرایی در جریان‌های دینی-معرفتی پاکستان چیست؟تحولات افغانستان (قبل و بعد از حمله شوروی)، ویژگی‌های سیاسی-امنیتی و فرهنگی-اجتماعی مناطق امنیتی، چالش‌های نظام سیاسی در حکمرانی، حضور قدرت های خارجی و منطقه‌ای، ساختار قومی-قبیله ای پاکستان، استقلال‌طلبی هویتی، ارتش، مدارس علمیه و فرهنگ و هویت سیاسی از مهم‌ترین عوامل سیاسی-اجتماعی هستند که در افراط‌گرایی را در پاکستان ایجاد و تقویت کرده‌اند.

کشور یمن از جمله کشورهایی است که از آغاز تأسیس سازمان القاعده مورد توجه رهبران این سازمان، و یکی از منابع اصلی عضوگیری آن بوده است. در دوران جهاد عرب‌افغان‌ها علیه شوروی در افغانستان هم، یمن یکی از منابع تأمین مجاهدان بود. در همان زمان، گروهی از جوانان یمنی به دلیل هم‌رزم بودن با برخی از جریان‌های وهابی سعودی، تحت تأثیر آموزه‌های افراطی وهابیت قرار گرفتند. از ابتدای فعالیت القاعده در یمن تاکنون، فرازوفرودهایی در اقدامات و نحوه سازماندهی آن قابل‌مشاهده است. در حال حاضر، به دلیل جنگ داخلی در این کشور و نیز تهاجم ائتلاف تحت ‌رهبری عربستان سعودی، اغلب گروه‌های تکفیری و سلفی، از جمله القاعده و داعش، مناطقی از یمن را تحت سیطره دارند. آنها با وجود اختلافات و درگیری‌ با یکدیگر، در راستای مبارزه با سیطره کامل انصارالله بر یمن همسو هستند. بااین‌حال، نمی‌توان همه را از یک منظر نگریست. ازاین‌رو، جریان‌شناسی این گروه‌ها در یمن، برای شناخت میزان هم‎گرایی و یا واگرایی با جریان‌های همسو با جمهوری اسلامی و تشیع از اهمیت فراوانی برخوردار است. مقاله پیش ‌رو عهده‌دار پرداختن به این مهم خواهد بود.

انتظار مولفه مهمی در هویت شیعه است، ولی رهیافت شیعیان همیشه در مورد این مفهوم و مولفه‌ یکسان و همنوا نبوده است. این نوشتار به شیوه استنادی- تحلیلی، دو جریان اصلی در خصوص انتظار را کاویده و به این نتیجه رسیده که پیش از دوره معاصر، جریان فکری- معرفتی تقدیرگرا که در آن نقش چندانی به فعالیت‌های جمعی سپرده نمی‌شد دارای هژمون بوده است. در دوران حاضر به دلایلی،‌ از جمله شرایط برون هویتیِ شیعه، جریان فکری - معرفتی اصلاح‌گرا که به جنبه‌‌های تمدنی هویت شیعه ارزش می‌دهد بر هویت شیعه هژمون شده و باعث تحولاتی در اجتماع و سیاست شیعیان گردیده است.

القاعده یک گروه انحرافی تندرو در جوامع اسلامی با منشأ فکری و ایدئولوژی وهابیت و سلفیت است که جوامع اسلامی را با بحران پدیده شوم تکفیری مواجه نموده است . در تشکیل آن علاوه بر اشخاص که رهبری و مدیریت سازمان را عهده‌دار بودند، دولت‌های آمریکا، عربستان و پاکستان به عنوان سه ضلع ملث فکری، سیاسی و ابزاری نیز همکاری بسیار موثری داشتند،‌ اگرچه رابطه­ی این سازمان پس از جنگ با شوروی در ظاهر با حامیان گذشته­ی خود به سردی گراییده و سه دولت مذکور، به ویژه آمریکا در ظاهر دست از حمایت القاعده برداشته، اما واقعیت نه تنها خلاف این امر را ثابت می‌کند؛ بلکه نشان دهنده­ی این امر است که القاعده به نوعی استراتژی جدید استعمارگران در منطقه­ی خاورمیانه و ایجاد اختلاف در بین جوامع اسلامی برای تضعیف وتحت سلطه درآوردن بلاد اسلامی و به وجود آوردن گروه­های انحرافی و ایجاد انحراف در مسیر دین اسلام و از بین بردن روحیه انقلابی شیعیان در مقابل استعمارگران است.

مسلمانان در اواخر قرن نوزده از لبنان امروز وارد آمریکا شدند و از آن زمان با چالش‌های متنوعی مواجه شده‌اند. مهاجران برای استفاده از رفاه اجتماعی در آمریکا باید توانایی، سازش و بهره‌وری خود را به عنوان یک شهروند آمریکایی به اثبات برسانند تا از امکاناتی مانند تحصیل، بهداشت، شغل و ... بهره‌مند شوند. در این رهگذر، مهاجران شیعی با مشکلات عدیده‌ای مواجه هستند. شیعیان همواره از فشارهای اجتماعی ناشی از اختلاف میان آموزه‌های دینی و اقتضائات تجددگرایانه، سکولار و اسلام‌هراسانه آمریکا رنج‌ می برند و دچار آسیب‌های هویتی شده‌اند. این پژوهش در صدد بررسی چالش‌های هویت دینی شیعیان آمریکا و پاسخ به این پرسش است که آیا شیعه برای استیفای حقوق شهروندی باید سیاست‌های اجتماعی آمریکا مبنی بر ادغام شدن در بافت جامعه را با تمام الزامات آن بپذیرد؟ آیا می‌توان به پدیده‌ای به نام «اسلام آمریکایی» قائل شد؟ در این پژوهش که از روش تبیینی و با استفاده از ابزار کتابخانه‌ای-میدانی بهره می‌برد، انواع چالش‌های هویت دینی مسلمانان در سه بخش فرهنگی، اجتماعی و دینی و نحو‌‌ه‌ تأثیر آنها بر هویت مسلمانان، به‌خصوص شیعیان، مورد ارزیابی قرار گرفته است.

موضوع اصلی این پژوهش مقایسه تطبیقی دو جریان اجتهادی اصولی ایران و جریان اخوان المسلمین مصر در نگرش سیاسی به قرآن است. هدف پژوهش، گردآوری نقاط اشتراک ویژگی ها و نگرش‌های اسلامی در راتباط با موضوعات اساسی جهان اسلام و کمک به هم‌گرایی بیشتر است. روش پژوهش با توجه به شیوه قرائت متن و زمینه، گفتمان زمانه(ویژگی های سیاسی اجتماعی) و نوع ویژگی های فکری هر دو جریان را در نگرش سیاسی مؤثر می داند. نقاط مشترک زیادی در ویژگی های فکری هر دو جریان در زمینه نگاه به قرآن، حجیت، زبان داری آن و نگرش حداکثری به قرآن دیده می‌شود. بیشترین نقاط افتراق، در روش های به کار برده شده، نظیر تأکید بر بعد حکمی فلسفی در جریان اجتهادی و نفی آن در جریان اخوان، دیده می‌شود. از نظر هر دو جریان، «حکومت »، «دولت» و نظام سیاسی مبتنی بر قرآن است. «قرآن» ملاک عمل جامعه و حکومت اسلامی است. در یافته تحقیق، می‌توان گفت که تلاش دو جریان برای ارائه تصویری خالص، اصیل، سازنده، حرکت آفرین و نظام ساز از قرآن است. مباحث مرتبط با نگرش سیاسی به قرآن، بدون توجه به وجوه تفرقه انگیز میان ملل مسلمان و با هدف بازگشت به حیات طیبه قرآنی، در جهان اسلام طرح شده است.