جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مرگ و رویارویی انسان‌ها با آن، در جوامع مختلف متفاوت است. این نوشتار با روش «تحلیل مضمون» و با الگوی شش مرحله‌ای «بِراون و کِلارک[1]»، مدلی برای مرگ‌اندیشی دینی با تمرکز بر نهج­البلاغه ارائه می­کند. هدف از این پژوهش بررسی چیستی، چرایی و چگونگی مرگ از منظر نهج­البلاغه است. ابتدا با انتخاب مضامین مشهود «مَوت» و مترادف‌های‌ آن، به شیوه استقرایی، 171 مضمون اولیه و با حذف مکررات 77 مضمون پایه و با تلخیص آن‌ها 31 مضمون سازمان‌دهنده و چهار مضمون فراگیر «حقیقت و کارکرد مرگ»، «ویژگی و ملزومات مرگ»، «مواجهه مثبت با مرگ» و «مواجهه منفی با مرگ» به دست آمد. نتایج پژوهش در تحلیل چرایی مرگ، به حقیقت مرگ به عنوان سنت الهی و کارکرد مرگ به مثابه غایت دنیا و ابزار انتقال و بازگشت به جهان دیگر و شروع یک زندگی جدید می‌نگرد. در پاسخ به چیستی مرگ، به جای تبیین ماهیت رازآلود توصیف­ناپذیر مرگ، به دوازده ویژگی‌ و ملزومات مرگ پرداخته که ویژگی ناگزیر بودن بیش­ترین بسامد را دارد. پذیرش، آمادگی، انتظار، نزدیک‌انگاری، یادآوری، تأخیر‌اندازی، آمادگی و استقبال از مرگ باارزش(شهادت)، رویارویی مثبت معرفی گردیده و دورانگاری، ناراحتی، غفلت، بزرگ‌انگاری و مرگ‌هراسی، به عنوان مواجهه منفی در نهج­البلاغه معرفی شده است.

اخلاق جهانی، گرایشی در اخلاق اجتماعی است که «مشترکات اخلاقی» میان ادیان و آیین­ها را شناسایی می­کند و مردمان را به تفاهم و التزام بدان فرا­می­خواند. واقعیت­ها و چالش­های دنیای معاصر، اخلاق جهانی را ضرورتی اجتناب­ناپذیر ساخته و از همین روی، نمایندگان ادیان جهان در سال 1993، بیانیة اخلاق جهانی را به تصویب رسانده­اند. مشترکات اخلاقی از دو طریق استقرایی و برهانی قابل شناسایی­اند. رویکرد استقرایی، ناظر به مطالعه مکاتب و آیین­های اخلاقی و جست­­جوی موردی مشترکات اخلاقی است و چون سوگیری به نفع مکتب خاص ندارد، همه­پذیرتر است، اما با انتقاداتی چون غیریقینی بودن، عدم تبیین روابط علّی پدیده­های اخلاقی، و ندادن راه حل در تزاحمات اخلاقی مواجه است. رویکرد برهانی، بر نظریه فطرت مبتنی است و با مطالعه مقتضیات فطری، فضایل اخلاقی عمومی و فراگیر را شناسایی می­کند. رویکرد برهانی، علی­رغم ارزش معرفت­شناسانه و عرضه نتیجة یقینی، فاقد وصف همه­پذیری است؛ زیرا غیرواقع گرایان اخلاقی و نیز منکران فطرت، این رویکرد را نمی­پذیرند. اخلاق جهانی لازم دارد هردو رویکرد را دنبال کند که جبران کنندة ضعف یک­دیگرند.

فرزندآوری در طول اعصار، دغدغه‌ای بزرگ برای بشریت بوده است. این دغدغه بزرگ همیشه در جدال میان منافع و زیان‌ها قرار داشته است. با پیشرفت در عرصه روش‌های کمک­باروری و روش‌های پیشگیری از بارداری در دهه‌های اخیر، موضوع حق تولید مثل مورد توجه واقع شده است. روش گردآوری مطالب در این مقاله، اسنادی و روش پژوهش توصیفی- تحلیلی است. هدف اصلی این مقاله، توصیف جایگاه حق تولید مثل در نظام حقوقی اسلام است. هدف از نگارش این مقاله تبیین دیدگاه اسلام درباره ماهیت حق تولید مثل است تا بتوان درباره ابعاد این حق و سایر موضوعات مرتبط به آن مانند صاحب حق، متعهد این حق و سایر موارد، تصمیم­های مناسبی را اتخاذ نمود. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد، بر اساس آیه 223 سوره بقره و روایات جواز عزل، تولید مثل حق است نه حکم و هم­چنین، آن حق آمیخته به تکلیف است نه حق محض و ساده. بر همین اساس، تکالیف باید به من علیه الحق که می‌تواند یک شخص یا دولت باشد، تحمیل شود؛ زیرا ملاحظه حقوق بدون تکالیف متقابل کافی نیست.

تفسیر معاصرانه، اثری شایان توجه برای مخاطبان جهانی است. این تفسیر بنا دارد دیدگاه‌های سنتی را در تفسیر قرآن، از منابع تفسیری و روایی که برگزیده بیان کند، از روش تفسیر قرآن به قرآن بهره برد و نیز به مسئولیت خود در رساندن هدایت‌های قرآن به مخاطبان جامه عمل بپوشاند. این مقاله با شیوة تحلیل انتقادی، به میزان تطبیق این راهبردها در تفسیر آیات ولایت و امامت اهل­بیت، در سطح ظواهر الفاظ قرآن (بقره: 124؛ نساء: 59؛ مائده: 3، 55، 56 و 67) می‌پردازد و مواجهه این تفسیر را به صورت موردی نیز دربارة آیات یادشده ارزیابی می کند. نتیجه آن که این تفسیر در تطبیق این راهبردها توفیق کامل ندارد؛ از جمله، از دیدگاه های سنتی در منابع معتبر، روایات کلیدی درباره این آیات و نیز نظام منطقی حاکم بر این آیات با روش تفسیر قرآن به قرآن چشم پوشیده است. در مواجهه با تفسیر این آیات نیز به ضعف‌ها بلکه خطاهایی مانند نقل ناقص دیدگاه­ها و روایات، مقایسه معنایی آیات بر اساس اشتراک لفظی و درک نادرست از تفسیر شیعی از این آیات دچار است.

صفات فعلیِ خداوند متعال هم­چون رازقیّت، از جمله مباحث مهم در الهیات اسلامی است که عالمان کلام و تفسیر به بحث درباره آن پرداخته­اند. این صفات از رابطه ذات باری با مخلوقات انتزاع می‏گردد. پژوهش حاضر، کوشیده برای نخستین بار، با تکیه بر نظریه ژرژ دومزیل در حوزه اسطوره‏شناسی تطبیقی، صفات فعلیِ خدا(یان) در قالب یک الگوی سه‏وجهی را مطالعه کند و نظرگاه قرآن کریم در این باره را تبیین نماید. این مطالعه، نشان می‏دهد که عرب پیش از اسلام، با اثرپذیری از باورهای اقوام هند و اروپایی، صفات فعلی خدایان را در سه رده اصلی حاکمیت، جنگ و تولید، دسته‏بندی می‏کرده و هر یک از خدایان را موصوف به یکی از آن صفات می‏دانسته است. قرآن کریم نیز این الگوی سه‏گانه را برای یادکرد از صفات فعلیِ خداوند متعال به کار بسته؛ با این تفاوت که خدای یگانه را به‏جای خدایانِ پرشمارِ جاهلی نشانده و به‏جای آن­که کارکردهای سه‏گانه‏ یادشده را به سه گروه مختلف از خدایان منتسب کند، تمامی آن­ها را به صورت واحد در خدای یگانه جمع کرده است.

یکی از مهم­ترین مؤلفه­های فهم پیوسته از نظام معنایی قرآن، شناخت درست سوره به عنوان اصلی­ترین جز این ساختار نظام­مند است. شبکه ارتباطی پیچیده میان آغاز، بدنه و پایان سوره، از لایه­مندی مفاهیم نهفته در آن حکایت دارد. از این میان به طور خاص، زنجیره­مندی مفهومی آغاز و انجام سوره به عنوان ارکان اصلی آن، نقش مهمی در ارائه چکیده معانی به مخاطب ایفا می­کند؛ بنابراین کشف و استخراج پیوستگی میان افتتاح و اختتام که به فهم جامع­تری از ساختار کلی سوره می­انجامد، بیان­گر غایت این نوشتار خواهد بود. پژوهش حاضر در همین راستا، در صدد پاسخ به چگونگی امکان درک نظام­مندی حاکم بر ساختار سوره از طریق بررسی عناصر شروع و پایان است. کاربست تئوری ساختارگرایی توأم با روشمند­سازی آن در قالب طرحواره فراکتال، نوآوری این مقاله محسوب می­گردد. برجسته نمودن نقش تکرار معنادار اجزای خودمتشابه، در ایجاد ساختار اصلی یک طرح هماهنگ، شاخصه این طرحواره است. تحلیل شواهد لفظی- معنایی درون­بخشی و بینابخشی، به طرح خوانشی پیوسته از مفاهیم سوره می­انجامد. در بررسی موردی، ساختار پیوسته حاکم بر اجزای آغاز و پایان سوره عنکبوت، از طریق زنجیره مفهومی جهاد در دو سطح جهاد در حق و جهاد برای خویش قابل دریافت است. ذکر آثار انتخاب ایمان، هدایت و یا عدم انتخاب آن در قالب دو گروه مؤمنان و کافران، تبعات و فرجام هر گروه در برخی اقوام رسولان الهی تشکیل دهنده فضای پیوسته سوره عنکبوت دانسته می­شود.

قرآن کریم در بردارنده کلیات معارف و احکام است و به همین جهت، به تبیین و تفصیل معصومان(ع) نیاز دارد. نادیده­انگاری نقش معصومان در تبیین آیات، پیامدهای جبران­ناپذری چون دست نیافتن به مقصود خداوند و کج­فهمی از مراد الهی را به دنبال دارد. به باور گروهی معروف به قرآن­بسندگان، قرآن برای عموم فهمیدنی بوده و بی­نیاز از تفسیر و حتی تفسیر معصومان(ع) است. این دیدگاه، مایه برداشت­های غلط از متن قرآن می­شود و خطر انحراف در عقیده و عمل را در پی دارد. سید ابوالفضل برقعی، یکی از قرآن­بسندگان معاصر ایرانی است. وی بر اعتقاد خود به بی­نیازی قرآن از تفسیر، به دلایلی استناد می­جوید نظیر فهم قرآن توسط عرب جاهلی بدون نیاز به تفسیر، نبود تفسیر قرآن از سوی خداوند و پیامبر(ص) و ائمه(ع)، روشن­تر بودن کلام خدا از تفاسیر بشری، حمل بیشتر آیات بر خرافات توسط مفسران، تأثیر مذهب و گرایش مفسر بر تفسیر آیات، فهم آیات قرآن به وسیله آیات دیگر بدون نیاز به تفسیر، و کامل بودن کتاب خدا و بی­نیازی از تکمیل توسط بندگان. همه این دلایل قابل مناقشه است و مقاله حاضر با روش توصیفی­ـ­تحلیلی، به نقد می­پردازد. در عصر حاضر، گروهی و بویژه وهابیت، با تمسک به دیدگاه­های برقعی، در مقام تضعیف دیدگاه شیعه برآمده­اند. ازاین­رو، بررسی و نقد دیدگاه­های وی ضروری است. دستاوردهای پژوهش حاضر که به روش توصیفی- تحلیلی انجام گرفته، نشان می­دهد که مغالطه، بدفهمی، جامع­نگر نبودن، بی­دقتی و...، از ایرادات وارد به ادله برقعی است. استفاده شخص وی از روایات در توضیح برخی از آیات، نشان از نیاز فهم کامل قرآن به شرح و تفصیل معصومان(ع) دارد.

«تأویل» یکی از مبانی است که غالب فرقه‏های اسلامی آن را پذیرفته­اند. مسأله تأویل از جمله مهم­ترین مسائل ﻣﺸﺘﺮک ﻣﯿﺎن ﻣﮑﺘﺐ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و ﺟﺮﯾﺎن «ﻧﻮﻣﻌﺘﺰﻟﻪ» اﺳﺖ. ﺗﺄوﯾﻞﮔﺮاﯾﯽ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ، ﻋﻼوه ﺑﺮ آن ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻋﻘﻞ ﻣﺒﺘﻨﯽ اﺳﺖ و معتزلیان آﯾﺎت ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ را ﺗﺄوﯾﻞ میﮐﻨﻨﺪ، ﻣﺒﻨﺎی دﯾﮕﺮی در ﺷﺮع دارد و آن ﺗﻘﺴﯿﻢ آﯾﺎت ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻢ و ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ و ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﺘﺸﺎﺑﻬﺎت اﺳﺖ. در این موارد آنان درصدد توافق میان عقل و نقل بوده‌اند، اما گاهی به سبب درک نادرست نقل و یا خطا در حکم عقل، به تأویل نقل رو آورده‌اند. ﺟﺮﯾﺎن ﻓﮑﺮی ﻧﻮﻣﻌﺘﺰﻟﻪ، ﯾﮑﯽ از ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎی ﮐﻼﻣﯽ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ درﺟﻬﺎن اﺳﻼم اﺳﺖ و ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه آن را در آرای ﻣﻌﺘﺰﻟﯿﺎن ﻗﺪﯾﻢ ﻣﯽﺗﻮان ﺟﺴﺘﺠﻮ کرد ﮐﻪ ﻣﯽﮐوشیدند ﺑﻨﺎی ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ اﺳﻼم را ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ ﻋﻘﻞﮔﺮاﯾﯽ ﭘﯽرﯾﺰی ﮐﻨﻨﺪ. اﺳﺘﻔﺎده از ﺷﯿﻮه ﺗﺄوﯾﻞ و ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺠﺎز در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﺼﻮص و ﻧﯿﺰ ﺑﻪﮐﺎرﮔﯿﺮی ﻋﻘﻞ در ﻓﻬﻢ ﻣﻌﺎرف و ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﯽ، ﺳﺮﻟﻮﺣﻪ ﮐﺎر آﻧﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ. پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی و انتقادی، به تحلیل و بررسی دیدگاه قاضی عبدالجبار همدانی از ﻣﻌﺘﺰلیان سابق و نصرحامد ابوزید، مهم­ترین شخصیت نوﻣﻌﺘﺰﻟﻪ می‌پردازد. عبدالجبار ﺑﺎ ﻣﺒﻨﺎیی کاملاً کلامی و اﻋﺘﻘﺎدی، دﺳﺖ ﺑـﻪ ﺗﺄوﯾﻞ ظواهر آﯾﺎت می‌زد، اﻣﺎ نصرحامد ابوزید معتقد است تأویل، روش یا ابزاری برای درک پدیده­هاست و از منظر ایدئولوژیک تأویل را نمی‌توان تعریف کرد و به تأویل متون دینی نمی‌توان پرداخت.

اغلب متکلمان اسلامی، به خصوص شیعی که باور به عصمت انبیا دارند، معتقدند که عمل آدم در خوردن میوة ممنوعه گناه نبود. آن­ها توجیهاتی درباره این عمل آدم توجیهاتی ذکر کرده­اند: 1. آدم تنها نهی ارشادی خدا را زیرپا گذاشت نه نهی مولوی او را؛ 2. مراد از گناه آدم در آیه، گناه فرزندان اوست نه خودش. برخی دیگر از متکلمان، ضمن پذیرش گناه بودن عمل آدم، در توجیه آن چنین راه‌کارهایی در پیش گرفته‌اند؛ 3. آدم وقتی مرتکب این عمل شد، نبی نبود؛ 4. آدم را شیطان فریب داد؛ 5. گناه او از روی فراموشی و خطا بود؛ 6. گناه او در بهشت بود؛ 7. گناه او گناه صغیره بود. به اعتقاد نگارنده این توجیهات موفق نیستند. در این مقاله اشکالات آن­ها بیان شده است. به نظر می‌رسد دستور خدا به آدم یک دستور مولوی بود نه ارشادی، و عمل او از روی سهو و نسیان نبود. مهم این است که او دستور خدا را چه ارشادی بوده باشد و چه مولوی، زیرپا گذاشت و بهتر بود که چنین نمی‌کرد.

راز واژه‌ای است که مفهومی لغزنده و مبهم دارد. مصطفی ملکیان و گابریل مارسل، این واژه را به دو گونه متفاوت اما صریح و قطعی معنا کرده­اند. این دو دانشمند با تعریف متفاوت و متمایزی از راز و بر اساس تعلقات فلسفی متفاوت، رویکرد جداگانه‌ای درباره راز دارند. در این مقاله که به شیوه توصیفی- تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه‌ای نگارش یافته است، نقش و اثر راز­باوری در نظام معرفتی و به تبع آن در نحوه زیست وجودی و حتی عملی انسان، روشن می‌شود. بر اساس یافته‌ها، دو رویکرد متفاوت مارسل و ملکیان در برخورد با واژه راز، از مارسل، فیلسوف راز می‌سازد و او را پیوسته مشغول به امر راز­آمیز نگاه می‌دارد و ملکیان را از آن­چه راز برمی‌شمارد، دور می‌کند و حتی خردمندی را در دوری نمودن از رازها می‌داند. این دو فیلسوف در جایگاه معنایی، معرفتی و هستی­شناختی و نیز دسترسی یا عدم­دسترسی انسان به راز، اختلاف نظر دارند.