جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اندیشمندان شیعی و اغلب دانشمندان اهل‌سنت، بر اساس دلایل عقلی و نقلی، اجداد پیامبر گرامی اسلام را مؤمن دانسته‌اند؛ یکی از دلایل مهم آنان، آیه شریفه 219 سوره شعراء؛ وَ تَوَکَّلْ عَلَى الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ الَّذِی یَراکَ حِینَ تَقُومُ وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ، است. این نوشتار با واکاوی 114 تفسیر شیعی و اهل‌سنت در ذیل آیه پیش گفته، با روش توصیفی - تحلیلی به بررسی آرایِ قرآن پژوهان فریقین پرداخته است. یافته های این پژوهش، نشانگر آن است که مفسران شیعی وسنی دارای چهاردیدگاه اصلی می‌باشند: دیدگاه نخست، مفاد " وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ " را، انجام رکوع و سجود پیامبر گرامی اسلام (ص) در نمازجماعت دانسته وآیه را به دور از موضوع بحث، معرفی کرده است . دیدگاه دوم، آن را اشاره به امکان رؤیت پیامبر، اصحاب پشت سر خود را به هنگام نماز جماعت می دانند. دیدگاه سوم؛ برخی از مفسران تفاسیر ماثور شیعی، به استناد روایات، مراد از ساجدان را اهل البیت علیهم السلام شناسانده اند، ولی دیدگاه چهارم که دیدگاه اغلب مفسران است؛ تقلب در ساجدین، را ناظر به انتقال پیامبر (ص)در اصلاب اجداد مومنی که در برابر خداوند سجده می کرده اند، ارزیابی نموده‌اند و رأی خود را به روایات، فهم صحابیان و مفسران نخستین، دلالت مفهومی از مفردات و معنای جمله، مدلل ساخته اند. نگارندگان این مقالت، با بررسی دلایل چهار رأی پیش گفته و بررسی اشکالات برخی از تفاسیر به دیدگاه چهارم ، امکان استناد به آیه 219 سوره شعراء برای موحد بودن اجداد پیامبر (ص) را تأیید و آن را به استناد روایات تفسیری و دلالت مفاد استعمالی مفردات و ترکیب آن، به عنوان معنای اظهر یا یکی از وجوه و نظایر معنایی یا بر اساس امکان حمل یک جمله بر بیشتر از معنای واحد، پیش رو، نهاده است.

قرآن مجید به عنوان معجزه جاوید، در سوره‌های مختلف از حرکت خورشید سخن گفته است. هم چنین علم تجربی حرکت خورشید را پژوهش کرده است. سؤال این است، از نظر مفسران قرآن، راجع به چه حرکاتی سخن گفته است؟ نسبت یافته-های قطعی علم تجربی با نظرات مفسران چگونه است؟ اختلاف ظاهری برخی آیات مانند بقره/258 و .. با یافته‌های قطعی علم تجربی چگونه ساگار است؟ فرضیۀ این تحقیق نه تنها مطابقت یافته‌های قطعی علوم، بلکه اعجاز علمی و شگفتی علمی قرآن در برخی نحوۀ حرکات خورشید است. روش تحقیق روش جمع آوری اطلاعات و مطالعه کتابخانه‌ای و تحلیل محتوای داده‌هاست. در این تحقیق مشخص گردید مجموع آیات مربوط به حرکات خورشید به دو دسته تقسیم می‌شوند. در آیات توصیفی، جنبه اعجاز علمی آیات از قبیل: حرکت خورشید موقت (یجری لاجل مسمى)، حرکات وضعی و انتقالی خردمندانه (الشمس و القمر کل فی فلک یسبحون)، حرکت انتقالی- طولی (الشمس تجری لمستقر لها ذلک تقدیر العزیز العلیم)، حرکت دوری- انتقالی همراه با با کهکشان (و الشمس و القمر کل فی فلک یسبحون) وجود دارد. آیات دسته دوم ناسازگاری ظاهری با یافته های قطعی علم تجربی دارد، اما با توجه به قرنیه مقامیه، صنعت جدال احسن و شروط آن، تعارضی بین بیان و یافته-های تجربی وجود ندارد.

موضوع این مقاله بررسی دو نظریه استناد اختلاف قرائات به اجتهاد قاریان یا سنت نبوی است. بر این اساس، نخست با بیان اجمالی کیفیت اختلاف قرائات، مساله استناد قرائات به اجتهاد یا سنت، به عنوان محل اختلاف تبیین شده، آنگاه دلائل هر دو دیدگاه بررسی و نقد شده و ثابت گردیده است که عالمان قرائت، قرائت غیر مستند به سنت را معتبر نمی‌دانند و مدعیان استناد قرائات به اجتهاد، میان اجتهاد در قرائت و اختیار قرائت به صورت استدلالی، خلط کرده‌اند. افزون بر آن در برخی موارد که صحابه رسول خدا(ص) اجتهاد کرده‌اند، برخی دیگر از صحابه در برابر اجتهادات آنان ایستاده‌اند. نیز دیدگاه استناد اختلاف قرائات به سنت از دو حیث سنت متواتر و آحاد مورد بررسی و نقد قرار گرفته و ثابت شده است که بر فرض صحت تواتر قرائات پس از زمان پیامبر(ص)، افزون بر آنکه تواتر نقشی در صحت محتوای قرائات ندارد، قاعده در فرض تعارض به جهت علم اجمالی به اینکه همه قرائات مراد واقعی نیست، رجوع به قرائت اظهر و در صورت نبود آن، تساقط قرائات و رجوع به دلیل دیگر است.

باران در آیات مختلف قرآن، ضمن بیان صفات الهی، برای ذکر سرگذشت اقوام مختلف و برشمردن نعمت‌های الهی و ... آمده است. در میان این آیات، تعبیر «من السَّماء» به‌ چشم می‌خورد که می‌تواند ناظر به مبدأ آبِ باران قلمداد شود و نگاهی به برخی تفاسیر، گویای آن است که عبارت‌هایی نظیر «من السَّماء» ناظر به سرچشمۀ آبِ باران محسوب شده است. اختلاف ‌نظر مفسران و استناد ایشان به شواهد و قراین مختلف، بررسی و ارزیابی دلایل ایشان را ضروری می‌سازد. با توجه به مجموع نظرهای مفسران، می‌توان گفت که دو دیدگاه دربارۀ منبع آبِ باران وجود دارد؛ یکی باران را به سرچشمه‌ای آسمانی مرتبط می‌داند و دیگری از نقش آب‌های زمین و تبخیر آنها در پیدایش باران سخن می‌گوید. تمایز اصلی این دو دیدگاه را می‌توان به نقش علوم تجربی قطعی و شناخت حاصل از آن نسبت داد؛ عاملی که یک قرینۀ مهم در برخی از برداشت‌های مفسران بوده است. با توجه به تفاسیر بررسی شده، تمسک به ظاهر آیات برای اثبات منبع آسمانی آبِ باران، قرینۀ معتبری نخواهد بود. هم‌‌چنین، برخی روایات، تصویری از ابر ارائه می‌دهند که ظاهراً مقتضی بارش باران از بالای ابرهاست؛ اما این موارد می‌توانند یک تشبیه و تمثیل قلمداد شوند.

در عصر جدید، پژوهش‌های تطبیقی بین مذهبی، عمدتاً در حوزة شیعی با هدف بررسی دیدگاه‌های فریقین و نقد و ارزیابی آنها در حال انجام است. در همین راستا، این نوشتار به بررسی آیه بیست‌وششم سورة نور پرداخته است؛ آیه‌ای که دیدگاه‌های مفسران فریقین و هم‌‌چنین روایات تفسیری اهل‌بیت، صحابه و تابعان دربارۀ آن متفاوت است. بدین‌صورت که دربارة این آیه از یک‌سو نظرهای مفسران صحابه و تابعان، و از دیگر یک‌سو روایات اهل‌بیت گزارش شده است. سپس، با تطبیق نظرهای مفسران شیعه و اهل‌سنت، آرای مفسران ارزیابی می‌شود. از رهگذر این بررسی تطبیقی حاصل شد: فریقین دو رأی متفاوت ارائه داده‌اند. اکثر مفسران اهل‌سنت ترجیح می‌دهند که «خبیثات» به‌معنای «اقوال خبیث» می‌باشد، ولی عمدة مفسران شیعی بر این باورند که «خبیثات» به‌معنای «زنان دامن‌آلود» می‌باشد. البته اشکال‌هایی بر نظر هر دو گروه متوجه است که بعد از بیان اشکال‌ها، قول شیعی بر قول سنی ترجیح داده می‌شود. هم‌‌چنین، تلاش می‌شود تا قول دیگری که با سیاق سازگارتر است ارائه شود.

آیة 257 سورة بقره؛ از جمله آیات بحث‌انگیز قرآن است که در آن از «اخراج مؤمنان از ظلمات به نور» و «اخراج کافران از نور به ظلمات» سخن به میان آمده است. مسئله اصلی این پژوهش، چیستی ظلمت مؤمن و نور کافر است. در این راستا، آرای مفسران جمع‌آوری و در شش بخش مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است، اغلب مفسران به مصادیق ظلمت و نور اشاره کرده‌اند. تعبیر «اخراج مؤمنان از ظلمات به نور» توسط خداوند، ناظر بر یک سنت مهم الهی، یعنی هدایت و آمرزش پروردگار در روند سیر تکاملی مؤمنان است و مراد از «ظلمت مؤمن»، حجاب‌هایی است که در اثر جهل و ارتکاب معاصی، میان انسان و خداوند ایجاد می‌شود. با توجه به مراتب فراوان ظلمت و نور، انبیا و صالحان نیز حجاب‌هایی متناسب با مرتبه خود دارند. تعبیر «اخراج کافران از نور به ظلمات» توسط طاغوت نیز کنایه از اضلال شیاطین است و نور کافر اشاره به فطرت توحیدی است که در نهاد همه انسان‌ها وجود دارد.

مسئله وراثت انبیا از مباحث مهم قرآنی است. ازاین‌رو، مقالة حاضر به بررسی و نقد دیدگاه یوسف شعار در مسئله وراثت انبیاء؛ طبق آیه 16 سورة مبارکه نمل و همچنین به برداشت ایشان از استشهاد فاطمه زهرء(ع) به آیه مزبور در خطبه فدکیه، می‌پردازد. چنان‌که ایشان بر‌خلاف نظر مفسّران شیعه که معتقدند: متبادر از «ارث» در آیه مذبور، ارث از «اموال» و «حقوق» است، این وراثت را در «علم و نبوّت» معنا می‌کند و بر اساس آن، استشهاد فاطمه زهراء(ع) طى خطبه‌اى در حضور بزرگان اصحاب رسول خداJ بر آیه مزبور را افتراء نسبت به ایشان می‌داند. بنابراین، در این پژوهش، با اتکا به معنا و مفهوم سیاق آیات و با استناد به دیدگاه‌های تفسیری و کلامی مفسّران و متکلّمان، نظر این مفسّر مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. چنآنکه، در نهایت استشهاد وی به آیات قرآن، اشتباه مفهومی و استناد به خبر «لا یورث الانبیاء» ازسوی ایشان، اشتباه دلالی و سندی، برداشت شده است

آیات 74 و 80 سورۀ کهف از نمونه آیاتی به‌شمار می‌‌روند که در نگاهی سطحی با برخی از مبانی اعتقادی و تشریعی اسلام همسو نیستند. حکم به‌‌ قتل‌‌ غلام پیش از اثبات جرم او و توجیه این عمل با قرائنی چون علم به کافرشدن وی در آینده یا ترس ‌‌و اکراه از وقوع این رخداد، اساسی‌ترین اشکال ظاهری این آیات است. برخی از مفسران کوشیده‌‌اند تا با بهره‌‌مندی از رهیافت‌‌های ‌‌روایی، ادبی، فقهی، کلامی و عرفانی راه‌‌حلی برای ‌‌این‌‌ مسئله پیدا کنند. آنان با استناد به ادلۀ نقلی و عقلی، تحلیل‌‌هایی از ماجرا ارائه کرده و در این ‌‌راستا، غالباً از جریان‌های ‌‌تفسیری وابسته به آن تأثیر پذیرفته‌‌‌اند. پژوهش‌‌ حاضر با رویکرد تحلیلی- انتقادی، پس از بازیابی هریک ازاین ‌‌رهیافت‌ها، به تبیین‌‌ نگره‌‌های ‌‌موجود و ارزیابی آنها پرداخته، و تأثیر مکاتب ‌‌تفسیری مختلف را در تحلیل‌‌های ‌‌مفسران شیعه و اهل‌‌‌سنت در طول تاریخ‌‌ تفسیر قرآن بررسیده ‌‌است. دراین‌‌‌میان، به‌‌نظر می‌‌رسد رهیافت‌‌ کلامی و به‌ویژه نگرۀ‌‌ باورمندی به حکمت‌‌ الهی بیشتر از راهکارهای ‌‌دیگر گره‌‌‌‌گشا بوده، و ضمن هم‌‌خوانی با اصول و فروع دین، با سایر رویکردها هم تعارضی نداشته ‌‌است.

هدف پژوهش حاضر عبارت است از: بررسی و تحلیل تطبیقی دو تفسیر المنار و المیزان دربارة جریان سنت استیصال در امت محمدی(ص). ازاین‌رو، این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش است که: آیا ممکن است سنت استیصال در امت محمدی(ص) جریان یابد؟ بنابراین، پس از روشن شدن مبانی نظری بحث، به تبیین ارتباط سنت استیصال با دیگر سنن الهی؛ ازجمله سنن امهال، ارسال رسل و توبه پرداخته می‌شود. به‌دنبال آن، با دسته‌بندی آیات سنت استیصال، به تحلیل و تطبیق دیدگاه‌های تفاسیر المنار و المیزان پرداخته می‌شود. آنچه از این تطبیق به‌دست می‌آید، اختلاف‌نظر در تبیین آیات سنت استیصال بین علامه طباطبایی و رشیدرضاست. در دیدگاه علامه طباطبایی در امت محمدی جریان سنت استیصال ممکن است؛ ولی در نگاه رشیدرضا - و مشهور مفسران- به دلایلی، جریان سنت استیصال ممکن نیست. آنچه به‌نظر می‌رسد، بازگشت دو کلام به یک نتیجه است و آن عدم جریان عذاب استیصال در امت محمدی است.

از گذشته تا کنون، حروف مقطعه در دیدگاه مفسران قرآن کریم تحلیل‌های متفاوتی داشته است. آیت‌الله معرفت این دیدگاه‌ها را طبق دو مبنا دسته‌بندی کرده‌اند. عده‌ای حروف مقطعه را از متشابهات مجهول و علم مستوری می‌دانند که جز خدا برآن واقف نیست و دسته‌ای دیگر آن را رموزی بین خداوند و پیامبرش می‌دانند و آنچه از معانی برای این حروف گفته شده نوعی رمزگشایی است. آیت‌الله جوادی آملی به‌صورت دیگری دیدگاه مفسران را در تفسیر خود مطرح می‌کنند و به نقد آن می‌پردازند. این دو عالم بزرگ، نه‌تنها در چگونگی نگاه به اقوال دربارة حروف مقطعه اختلاف‌نظر دارند؛ بلکه در نتیجة نهایی و قول برگزیده نیز نظرهای متفاوتی را مطرح کرده‌اند. نوشتار حاضر، ضمن اشاره مختصر به اقوال مختلف، به تبیین دیدگاه آیت‌الله معرفت و نقد آن توسط آیت‌الله جوادی آملی پرداخته است.